Rusya ve NATO arasında Ukrayna ve Donbas coğrafyasında süren ve yayılma eğilimi gösteren savaş sertleşme eğiliminde… 2014’ten beri yıkım, ölüm, Neonazi artıklarının zulmü altındaki topraklar kendine has deneyimleri, zayıflıkları ve başarıya ulaşamasa da hayal ettirdikleriyle direnişçilerin de yatağı oldu.
Yıllardır Donbas’ta yaşayan gazeteci Okay Deprem’le ayrıntılı bir şekilde yaptığımız röportajı daraltmamak için iki parçada yayımlayacağız. Bu ilk bölümde güncel durumu tartışırken önümüzdeki sayıda yayımlayacağımız devam bölümünde ağırlıklı olarak 2014’ten bugüne; bugünden yarına bir yolculuğu tartışacağız.
“Rus kuvvetleri hazırlıklarını, özel kuvvetlerin hususî eğitimleri sürdürüyor. Rusya açısından bir hazırlık ayı olarak nitelendirebiliriz. Öngörüm şu şekilde, bu ayın sonunda Kasım ayı başlarında, Rus kuvvetleri büyük bir karşı atağı, topyekûn bir karşı atağı başlama eğiliminde, hazırlığında.”
“Yüksek ihtimalle şu an hem personel sayısı hem askerî yeterlilik yani mühimmat, malzeme, ekipman, cephane, ağır silah hem de savaş stratejisi planlaması noktasında buna dönük bir hazırlık var genel itibariyle.” ifadeleriyle yanıtlarına başladı Deprem.
Sahada son dönemde Donbas güçleri ve Rusya bir gerileme yaşadı. Sahadaki güncel durumu ve öngörülerinizi anlatabilir misiniz?
Söz konusu gerileme özellikle Ağustos ve Eylül aylarında yaşandı. Yaz sonu, sonbahar başı. Kherson, Harkov ve hatta Donetsk tarafının söz konusu olduğu, çok az da Lugansk’ın batı ve orta batı taraflarından…
Bunun nedenlerinden birisi Rus tarafının her şeye rağmen Birlik kuvvetlerinin askerî personel yani asker sayısı yetersizliği, ikincisi her şeye karşın genel koordinasyon eksikliği ki kendileri bunu itiraf etmişler. Çeçenistan Devlet Başkanı Ramzan Kadirov başta olmak üzere buna dikkat çekmiş. Üçüncüsü, moral motivasyon eksikliği. Nesnel açıdan bakıldığında dahi Ukrayna tarafına kıyasla daha azdı.
Dördüncüsü benim yorumum çerçevesinde şunu söyleyebilirim ki sahada devamlı ve uzun süreli duran ve savaş şartlarına alışan, buna göre kendini reorganize eden, gelişim sağlayan güçlerin sınırlı sayıda olması. Diğer bir ifadeyle, ilgili Rus ve yerel Donbas kuvvetlerinin sürekli cepheye gidip gelmelerle yani iki-üç ay zarfında sürekli sirkülasyon. Bu, özellikle Rusya’dan gelen gönüllü ve kontratlılar diye tabir edilen sözleşmelilerin de çok kısa sürede anlaşmaların bitmesi neticesinde geri dönmeleri nedeniyle de yaşanıyor.
Sahadaki durum, özellikle de Rus hava kuvvetlerinin başındaki isim olan ünlü General Surovikin’in atanması bunu Rusya aleyhine azaltan bir başka etmen rol oynamış oldu. Generalin özel askerî operasyonun başına atanması birlikte, ki kısmen kendi kadrosuyla birlikte… Aynı general hem Suriye’de, Tacikistan’da, Afganistan’da savaşmış bir isimdi.
Onunla politika değişikliğine gidildi. Seferberlik de aynı dönemde başladı. Birkaç hafta kadar önce referandumda Donbas, Kherson ve Zaporojye bölgelerinin düzenlemeleri eş zamanda olmuştu.
Seferberlikle birlikte en az üç yüz bin kişi, ki fiilen daha da fazla olma ihtimali yüksek askerî gücün; üçte ikisi hâlihazırda Donbas’a ve ilgili bölgeye aktarıldı ve Rusya onların dağıtımlarına devam ediyor.
İkincisi Surovikin’in göreve gelmesiyle gene son on gün içerisinde Ukrayna’nın genelindeki sayısız enerji tesisi, termik santral ve farklı elektrik santralleri, enerji güç üretim tesisleri dağıtım noktaları ve trafolar… En ufak enerji hatları Rus hava kuvvetlerince hedef alınmak suretiyle etkisiz hâle getirildi, ağır zarar verildi. Ülkenin enerji altyapısının en az üçte biri deaktive olmuş oldu. Bundan dolayı Kiev başta olmak üzere pek çok kentte karanlık geceler yaşanıyor adeta. En az üçte biri böyle; şu anda o yüzde kırk-elli arasında seyrediyor olabilir.
Durumu değiştiren bir başka faktör Rusya’daki gönüllülerin sayısının katlanarak artması. Şimdi on binleri buldu. Rusya’dan, bu ilgili üç yüz bin kişinin dışında söylüyorum; gelen, gelmekte olan gönüllülerin sayısı, gelmelerine dönük maddi manevi teşvikler arttı bu arada. Askerlere yapılan ödemeler başta olmak üzere, sosyal kompanzasyonlar da farklı sosyal destekleri de katlanarak arttı, geliştirildi. Bu da tabii daha çekici kılınmaya çalışıldı. Bu noktada savaşa katılım, operasyona katılım noktasında, Rusya’dan gelenlere iki yüz ila üç yüz bin ruble arası veriliyor. Biraz da ortalama maaş. Yani dolar kurunda bakacak olursak günümüz itibariyle en az üç bin, beş bin dolar kadar meblaya tekabül ediyor. Daha fazla alanlar da tabii ki var.
Bir başka faktör olarak, özellikle Donetsk tarafında her kafadan bir ses çıkan bir durum söz konusu. Yani başına buyruk, tırnak içinde otonom hareket eden işte Vostok, Doğu, Spartak, Somali, On Beşler gibi taburlar, askerî birlikler vardı.
Şimdi bunlar Lugansk tarafında olduğu gibi giderek daha fazla Rus kuvvetlere entegre ediliyorlar. Giderek daha yekvücut, yekpare ordu hâlinde hareket etmeleri planlanıyor. Ve o şekilde ilerliyor. Zaten Donbas Rusya’ya da katıldığı için biraz da bu süreç onu destekliyor.
Tüm bu saydığım etmenler tabii ki Rusya’nın Ukrayna’nın karşı ataklarını olabildiğince absorbe etmesini, kırmasını getirdi. Ama Ukrayna açıkçası cephedeki askerlerine pek acımadığı için günde verilen yüzlerce kayıp yerine hemen askerleri takviye ediyor.
Abdi Alaattunov adlı Donbas’taki Çeçen birliklerin komutanının -kendisiyle özel röportaj yapmıştım- verdiği rakamlara göre bazen tüm cephe hattında, yedi yüz-bin kilometreyi bulan cephe hattında, altı yüz ile bin kişi arası Ukrayna ordusunun kayıp verdiği… Ama Rus savunma bakanı sözcüsüne göre bu sayı yüzleri buluyor. Ukrayna bunu hemen kompanse edebiliyor. Yani diğer ifadeyle takviye edebiliyor.
Ukrayna ağır silahları batıdan gelmeye devam ediyor. Askerî zırhlı araçlar, zırhlı piyade taşıyıcıları, omnibüsler, büyük roketatar sistemleri Sezar, yani Fransız yapımı roket atar çok namlulu füze sistemleri, Amerikan yapımı sistemler, Almanya’dan geleceği düşünülen, vaad edilen yeni hava savunma, roket savunma sistemleri vesaire vesaire… Bunlar kesintisiz, sürekli devam ettiği için, bunların nakli dolayısıyla, sahada Ukrayna çok geri adım atmıyor.
İki taraf da pek genişlemiyor açıkçası şu ana kadar. Ama kesin olan bir şey var Ukrayna karşı atağı durduruldu, önemli ölçüde sekteye uğratıldı. Hem Kherson cephesinde hem Kharkov ama özellikle Donetsk Halk Cumhuriyeti’nin orta ve kuzey taraflarında.
Ama son tahlilde, diğer bir ifadeyle söylenecek olursa son birkaç haftadır cephede fazla değişen bir şey yok. Tarihsel deyimle ifade edilecek olunursa batı cephesinde değişen bir şey yok. Ama an itibariyle, son süreçte…
Donbas’ta ve Ukrayna’da toplumsal durumu biraz anlatabilir misiniz? Savaş altında yaşam nasıl ilerliyor? Suç oranında vb. artış var mı? Nasıl bir değişim yaşanıyor?
Donbas başta olmak üzere geniş bölgedeki savaş şartlarına dair şunlar söylenebilir. Birincisi sokağa çıkma yasağı zaten vardı Donbas’ta sekiz yıldır. Şimdi uygulamaya geçirilen sıkıyönetim; diğer bir ifadeyle özel hâl veya olağanüstü hâlle önlemler katılaştırılacak. İşte kontrol noktaları olsun, insanların gözaltına alınma durumu olsun, seferberlik namına zorlanmalar olsun vesaire vesaire.
Teknik açıdan oldukça zor. Şunu söyleyebilirim ben dahil bunu yaşayan birisi olarak, içeriden çıkamayabiliyorsunuz. Eskiden beri evim Donetsk merkezinde. Ortalama Donetsk ili başta olmak üzere pek çok yer ama özellikle Donetsk’e üç günde bir su verilebiliyor yarım günlüğüne. Ve en fazla bir gün süresince. Sıcak su yok.
Anti parantez Sovyet döneminden beri merkezî sıcak su sistemi geçerliydi. Şehrin önemli kısmında pek çok konu dolayısıyla içerisinde hanenin su depoları olmadığı için otomatikman, sıcak su sistemine bağlılar. Bu da yok. Gene mobil internet, daha doğrusu mobile bağlantı… internet çok zayıf çalışıyor, yeterli gelmiyor pek çok yerde. Gerekli elektrik var allahtan! Kenar mahalle ve birçok banliyöde gaz kesintileri var.
Bunun dışında, tabii mal yetersizliği söz konusu. Çok fazla olmamakla birlikte bazı mallarda, çeşitlerde vs. birtakım eksiklikler aksaklıklar görülebiliyor. Dahası hem Donetsk hem de işte aynı adlı cumhuriyetin farklı bölgeleri hatta Lugansk tarafı için de geçerli; küçük dükkânların, mağazaların, pazar yerlerinin çok erken kapatılıyor olması, kapanması, geç açılıp erken kapatılması durumu var. Yani ortalama dokuz on arası açılırlar; dört beş arası kapanırlar en fazla. Buna büyük AVM’ler, büyük pazar yerleri dahil. Düşünün sabit pazarlarda merkezî en fazla beş gibi kimseyi bulamazsınız. Toplu taşıma bunlar haricinde seyrek işliyor, işliyor ama seyrek oldukça. Bu, şehirler arasında ve taşıtlar için de en geçerli.
Bölgede seferberlik yapılmıştı üst üste. Askerî harekâtın başlamasından evvel Rusya’da, Ocak’tan Şubat’a geçtiğimiz dönemden bugüne kadar üst üste ilan edilen o seferberlikle on binlerce kişi askere alındı, zorla çoğu. Hem Lugansk’ın hem Donetsk’in bölgelerinden…
Ve diğer tarafta baktığımızda Zaporojye, Kherson’da benzer durumu görüyoruz. Doğal olarak ve kaçınılmaz olarak. Ama Kherson’da durum biraz daha zorlu, çetin ve kritik. Çünkü orada Kherson cephesinde Ukrayna’nın en büyük müstahkem mevkileri, en büyük birikimlerinden askerî yığınaklarından bir tanesi söz konusu. Hem personel sayısı hem askerî araç vs. noktasında. Zaten son süreçte, altmış bin küsur sivilin tahliye kararı alınmıştı: Kherson’dan güneye, Kırım Cumhuriyeti’ne doğru en başta olmak üzere… Zaporojye de pekâlâ aynı olabilir. Rus güçlerinin hâkimiyeti altındaki cephe hattına yakın güney taraflarından bahsediyorum. Kasaba ve kentler işte Energodar, Kameyenka-Dineproskaya, Vasilyevka adlı yerleşim yerleri dâhil vesaire.
En önemlisi, tartışmasız güvenlik sıkıntısı. Donetsk kenti başta olmak üzere Donetsk Halk Cumhuriyeti’nin ortalarının batı aksı ve kuzeyleri yani Donetsk’in geniş çeperi, Gorlovka ve geniş çeperi, Yasinova ve çeperi ve Makiyevka’nın kuzey ve batı taraflarının herhangi noktası, her an ateş altına alınabilecek riskte.
Diğer ifadeyle güvenli yekvücut ve rafine güvenli hiçbir yer yok. Şehir merkezi her an hedef alınabilir büyük roketatar top mermileriyle. Keza bu yaşanıyor. Neredeyse günaşırı ve her gün sadece Donetsk’te birkaç kişi hayatını kaybediyor. Ben sadece dün iki kişinin cesedini gördüm. Pekâlâ olabiliyor. Bu insanlar çok feci şekilde hayatını kaybediyorlar. Vücutları tamamen paramparça olarak. Dolayısıyla bu, insanlarda epey de bir korku iklimi yarattı, çoğu insan sokağa çıkmaya çekiniyor, korkuyor, kısa sürelerle çıkabiliyor veya çıkmamayı tercih ediyor. Önemli oranda evlerinde duruyorlar. Az buluşmaya, sokakta az durmaya gayret ediyorlar.
Belli saatten sonra sokakta çok az ikinci kişi oluyor Donetsk’te. Ve malum, günler de kısalıyor. Birkaç yüz bin kişi olmasına, kalmasına karşın aynı şey büyük kentler için de geçerli bu arada.
Bu tabii çok önemli bir faktör dediğim üzere. Tabii çok insan göç etti, gene aileler parçalandı, yüz binlerce aile parçalandı. Şu ana kadar on binlerce kişi, yani birlik kuvvetleri çatısı altında dahi on binlerce asker hayatını kaybetti. Yüzlerce sivil öldü sadece Şubat’tan beri. Dolayısıyla bir tanıdığını, akrabasını kaybetmiş kitlenin sayısı, dile kolay sadece Donbas’ta tanıdıklar, çevre, komşular, dostlarıyla belki birkaç yüz binlik bir kitleye ulaşıyor bir şekilde. Hatta giderek Zaporojye, Kherson’a ilerliyor olumsuz anlamda. Göç etmek durumunda kaldı yüz binlerce kişi Şubat ayından itibaren ve aileler parçalandı.
Suç oranında artış neredeyse yok. Çünkü buranın daha farklı bir sosyal iklimi var. Şu şartlar Türkiye’de olsa tahmin bile edemiyorum suç oranlarını… Hiç abartmaksızın burada en sert, zor, savaş şartlarında dâhil suç oranları nüfusa endeksli olarak Türkiye’nin normal barış zamanındaki suç oranının çok altında.
Şu örneği verebilirim kendimce: Yani herkesin hemen hemen silahlı olduğu adeta kovboy filmlerindeki ortamda dahi, yani önümüzdeki herkeste silah olma ihtimali çok yüksek olduğu hâlde, sivillerden güvenlik görevlilerine, tabii ki askerlere… Gene de ben şahsen ne Donetsk ne Lugansk’ta, akşam geç vakitlerde, yani karanlıkta ve gece dolaşmalarımda uzun yürüyüşlerimde bir kere birinin bana bir laf attığını, bir şey söylediğini, ters bir şeye denk geldiğim veya birinin yolumu kestiğini vs. ne gördüm ne duydum. Yani kendim yaşamadım dediğim gibi.
Ukrayna ve Donbas’ta ekonomik yaşam nasıl sürüyor? Ek olarak Rusya’ya karşı uygulanan yaptırımların ekonomik etkisini nasıl gözlemliyorsunuz?
Ukrayna ve Donbas’ta ekonomik yaşamın yanıtı tamamen farklı artık Donbas Rusya’ya geçtiği için. Zaten sekiz yıldır entegrasyon sürecinde oldu ama son süreçle tamamen Rusya’ya dahil oldu. Şubat ayından itibaren Rusya’nın müttefiki hâline geldi.
Ukrayna ekonomisi tamamen çökmüş durumda. Ukrayna’nın ekonomisinin en az ve ortalama yüzde doksanı epeydir Batı’ya bağımlı durumda. Yani Batılı etkisiyle, desteği, sübvansiyonu ile ekonomik anlamda ayakta duran, güç bela deyim yerindeyse, ittire kaktıra ayakta duran, durmaya çalışan bir Ukrayna söz konusu. Batı desteğini bugün çekse yarın açlık başlar tüm Ukrayna’da.
Rusya’ya karşı yaptırımlar konusunda, böyle bir şey gözlemiyorum. Rusya etkilenmiyor her şeye karşın. Çünkü Rusya’nın altın rezervleri ve nakit dolar rezervlerinin toplamı en az bir trilyon dolar karşılığında. Zaten savaş sürecine kadar altı yüz milyar dolardan fazla dolar rezervi vardı. Tabii ki ruble rezervi var. Muazzam bir altın rezervi var. Bundan dolayı Rusya Federasyonu operasyon bölgesinde pekâlâ yüz binlerce kişiye ayda üç bin ila beş bin arası ortalama maaş verebilir durumda. Ondan daha evvelden beri, Donbas’taki memurların, devlet çalışanlarının maaşlarının tamamı Rusya’dan geliyor. O maaşlar da artık azımsanmayacak bir seviyede. İşte dolar bazında diyelim, 400-500 dolardan başlıyor, en az bin dolara kadar çıkıyor. Aynı şey Kherson ve Zaporojye bölgeleri için de geçerli.
İlgili bölgelerde, Donbas’ta da tüm emekli maaşları, aylıklar genelde Rusya tarafından karşılanıyor. Keza Donbas’ta Rusya aynı politikayı henüz 2015 yılında başlatmıştı. 2015’ten itibaren zaten Donbas’taki memurların, her kademeden devlet çalışanlarının ve emeklilerin tüm maaşları Rusya tarafından karşılanıyordu. Dolayısıyla tüm bunları fazlasıyla kaldıran bir Rusya var. Ama aynı Rusya yatırımlara da devam ediyor. Her şeye karşın yeni fabrikalar açılıyor, eski fabrikalar onarılıyor. Muazzam teknik gelişmeler var. Yatırımlar, inovasyonlar, altyapı tesisleri, metro inşaatları, tramvay, yol, köprü, tünel ve toplu taşıma yenilemeleri, geliştirmeleri onarımları; yeni hattın açılması devam ediyor.
Dolayısıyla Rusya çok güçlü her şeye karşın. Hiç olmadığı kadar güçlü. Sovyetler Birliği’nin de bazı dönemine kıyasla, bazı açılardan daha az kuvvetli değil. Tarım ve hayvancılıkta Sovyetler’in son dönemine göre çok daha güçlü olduğu kesin. Bu çok önemli. Zaten Rusya buna dayıyor sırtını. Tarım ve hayvancılıkta en az yüzde doksan oranında kendine yeter hâle geldi Rusya Federasyonu.
Coğrafyada bir savaş ekonomisi oluştuğundan bahsedebilir miyiz?
Evet, tabii ki bahsedilebilir. Donbas’ta bu zaten vardı. Şimdi iyice katmerlendi, güçlendi ve yaygınlık kazandı. Topyekûn Rusya bir savaş ekonomisine geçiyor, savaş seferberliğine, bir savaş durumuna…
Çeçenistan başta olmak üzere bazı bölgelerin zaten ekonomisi tamamen, savaşa bağlı. Donbas da dâhil oldukça aktif çalışabilir nüfusun azımsanmayacak bir kesimi giderek paralı asker hâline geldi ve geliyor. Ve bunlar aileleriyle birlikte, çevreleriyle, besledikleri hanelerle beraber yüzbinlerce bir kesime tekabül ediyorlar. Çeçenistan başta olmak üzere Kuzey Kafkasların önemli kısmı bu noktaya doğru dönüşüyor. Bu istikamette ama aynı şey Donbas için geçerli. Donbas’ta Şubat öncesi elli bine yakın zaten asker vardı. Onların maaşları da, o zamanki daha mütevazı maaşları, Rusya tarafından karşılanıyordu.
Ölen ve yaralanan birkaç on binlik kayba karşın şu an, Lugansk ve Donetsk’in toplam askerî kuvvet sayısı yüz binden fazladır. Bunların tüm maaşları tabii ki Rusya’dan… Ve bunlar ailelerle birlikte yüzbinlerce bir kitleyi besliyorlar, finanse ediyorlar. Zaten burada fazla bir nüfusun kalmadığını düşünürsek her şeye rağmen hatırı sayılır bir kitle, savaş ekonomisi döneminden bu bağlamda besleniyor.
Genel seferberlik kapsamı, Rusya tarihinde çok var. Sovyetler döneminde: 41-42-43 yıllarını hatırlatıyor. Tüm devlet organizasyonları idarî birimler, yetkilendirmeler, organizasyonlar, şemalar, tüm güvenlik organları, Güvenlik Bakanlığından emniyete ve diğer ilgili birimlere; tüm devlet çalışanları, memurlar, eğitim kurumları, tüm sosyal diğer müesseseler vs. her şey savaş durumuna göre şu anda giderek yeniden yapılanıyor. Buna göre yeniden organize ediliyor.
Özellikle komşu bölgeler için de geçerli. Sadece sıkıyönetim, özel savaş hâlinin, olağanüstü hâlin geçerli olduğu Kherson, Zaporojye ve Donbas değil ama aynı zamanda Ukrayna’ya komşu yukarıdan aşağıya Bryansk, Kursk, Belgrot ve Rostov eyaletlerindeki valilere, yönetimlere olağanüstü yetkiler verilmesi ve diğer ifadeyle yetkilerin önemli ölçüde artırılması uygulamasında da gördüğümüz gibi…
22.10.2022 – Devam edecek…
