Kadınların başkaldırı tarihi veya “önce kadınları vurun!”¹

“Yalnızca itaat edenler,
yollarını kendi başlarına
arayanlardan daha sık yanılır.”²

İkinci kuşak feminizmin tarihine dair standart (feminist) anlatı aşağı yukarı şöyledir:

“Kadınlar kapitalist metropolleri sarsan ’68 olaylarında yer aldılar; ancak genellikle ikinci planda, görünmez rollerde. William Klein’ın 1968’de Paris’te çekilen belgesel filmi “Maydays” aydınlatıcıdır: bütün toplantılarda, tartışmalarda, yürüyüşlerde ve sokak protestolarında çok az kadın görebilirsiniz. Kuşkusuz, tıbbi yardım ekibinde bir kadın vardır; kuşkusuz bir hemşire; bir başka kadın öğrenci koordinasyon komitesinin telefonlarına cevap vermekte; bir üçüncüsü de Sorbonne’da oluşturulmuş bir kreşte militanların çocuklarıyla ilgilenmektedir. Hemşire, sekreter, dadı – hep geleneksel roller. (…) Kadınlar hiç kuşku yok ki katıldılar, ama çoğunlukla arka plandaydılar. Fabrikalarda grevci işçi kitlelerinin içindeydiler ya da grevci eşleri olarak gösterilere katıldılar. Paris’te konuşma yapmaları enderdi, komiteleri yönetmeleriyse daha da ender.”³

Ya da: “(Fransa’da – b.n.) Kadınlar devrimci hareket içerisinde dikkate alınmadıklarını, sorunlarının bir kenara atıldığını ve gülünç sayıldığını hissediyorlardı. ABD’de olduğu gibi Fransa’da da ikincil roller oynamaktan bıkmışlardı; eylemciler arasındaki, düşünceyi erkeklerin ürettiği, kuramı onların formüle ettiği, örgütlenme ve karar alma görevinin erkeklerce gerçekleştirildiği, kadınların teksir makinalarını çalıştırıp bildiri dağıttığı cinsel işbölümünü reddediyorlardı. Böylece Amerikalı feministlerin izinden gidip Yeni sol’dan koparak salt kadınlardan oluşan gruplar kurdular. Sol gelenekten gelen MLF (Kadın Özgürlüğü Hareketi) doğrudan demokrasiye, kendiliğindenliğe ve radikalizme değer veriyordu. Mevcut sistem içinde kadınların kurtuluşunun olanaksız olduğu düşüncesiyle, onu yıkmayı hedefliyor ve kısmî kazanımların aktivistleri eylemsizliğe sevk edeceği gerekçesiyle reformizmi bir tehdit olarak görüyordu.”⁴

İkinci dalga feminizm, böylelikle ‘68 kalkışmalarına katılan, ancak dönemin özgürlük ikliminde ‘erkek’ örgütlerde ikincil rollere itilmelerini sorgulayan kadınlar arasında mayalanmıştır. Böylece kadınlar 19. yüzyıl sonu-20. yüzyıl başlarındaki, kadınların yasalar önünde eşitliğini hedefleyen birinci dalga feminizmden sonra bir kez daha kendi ikincilliklerini sorunsallaştırarak kendi adlarına, kendi talepleriyle ortaya çıkmışlardır. Ve yalnızca “kurulu düzen”i değil, aynı zamanda bağrında filizlendikleri sol örgütlere de en ağır eleştirileri yöneltmekten çekinmemişlerdir: “MLF solcu itiraz kültürü içerisinde gelişti ve bizatihi solculara karşı da radikal bir eleştirellik geliştirdi. Davranışlarındaki tutarsızlıkların altını çizdi, devrimci projelerinin sınırlarını gösterdi. Gruplar içindeki ve halk üzerinde iktidar ilişkilerinin sürdürücüsü olarak öncünün yetkesini eleştirdi. Tüm devrimci dogmaları sorguladı: sınıf mücadelesi ve iktisadî değişimlerin önceliği, Devrim’e öncülük edecek Parti’nin gerekliliği…”⁵

İkinci dalga feminizmin sola en şiddetli eleştirileri yönelttiği, doğrudur (“MLF’in devrimci dogmalara yönelttiği radikal eleştiriler solun devrim fikrinden vazgeçmesinde katkı sağlamış olabilir,” diyor Françoise Picq⁶…).

Ancak neredeyse “(ikinci kuşak) feminizmin resmî tarihi”ne dönüşmüş bu anlatıda pek de ikna edici olmayan şeyler var.

Örneğin “kadınların sol örgütlerde aktif rol oynamadığı, salt kadınsı rollerle yetindiği” savı.

Oysa “istihbarat raporları” ve çoğunlukla istihbarî amaçlarla hazırlanmış akademik makaleler hiç de öyle demiyor.

Örnekleyeyim…

Bernardine Dohrn, ABD 68’inde Vietnam Savaşı protestolarında ABD kampüslerini kasıp kavuran Students for Democratic Society (SDS= Demokratik bir Toplumdan Yana Öğrenciler) bünyesinde yer alan, silahlı mücadeleyi savunan Weathermen örgütü liderlerindendi. Birkaç yüz üyesinin yarıya yakını kadınlardan oluşan Weathermen, 1970’te yeraltına geçti. Dohrn, mikrofonu eline aldığında kitleleri coşturan bir hatip, kalemi güçlü bir yazar ve patlayıcı uzmanıydı… Yeraltındayken “Weather Underground” adını alan örgütünün ABD hükümetine “Savaş Durumu Bildirgesi”ni o kaleme almıştı. “Savaş Durumu” boyunca Weather, Capitol’ü, Pentagon’u, New York’taki birkaç polis karakolunu bombaladı… Üç yıl boyunca FBI’ın en çok aranan 10 kişi listesinde yer alan Bernardine Dohrn, bugün Northwestern Üniversitesi’nde hukuk doçenti… Dohrn, Weather Underground kurucularından, Chicago’daki Illinois Üniversitesi profesörü Bill Ayers ile evli…

Weather Underground’un etkisizleşmesinin ardından örgüt üyesi Kathy Boudin, çoğu kadın olan bir grup yoldaşıyla birlikte 19 Mayıs Komünist Örgütü’nü kurdu. Örgüt kısa bir süre Kara Panterler’den ayrılan Siyahî Kurtuluş Ordusu’yla ortak eylemler gerçekleştirdi. Uzun süre kaçak yaşamayı başaran Boudin, 1985’te bir soygun sırasında yakalanarak cezaevine konuldu.

Afro-Amerikalı aktivist Assata Shakur, Martin Luther King’in 1968’de bir suikast sonucu öldürülmesinin ardından, siyahîlerin özgürlüğü için silahlı mücadele gereğini savunan Kara Panterler’e katıldı. Ve kısa sürede FBI’ın Karşı-istihbarat Programı’nın ana hedeflerinden biri hâline geldi. Bu gözetim ve tacizlerden kurtulabilmek için yeraltına geçerek Siyahî Kurtuluş Ordusu’na katıldı. Bu arada üç banka soygunu, iki uyuşturucu kaçakçısının kaçırılıp öldürülmesi, bir polisi öldürme girişimi gibi fiiller nedeniyle FBI’ın en çok aranan 10 kişi listesinde yerini alacaktı.

1973’te yaralı olarak yakalanan Shakur dört yıllık tutukluluk süresinin bir yılını erkekler hapishanesinde tecritte geçirdi. 1977’de bir polis memurunu öldürmekten suçlu bulunarak hüküm giydi. Shakur, yerleştirildiği yüksek güvenlikli cezaevinden kaçarak Küba’ya yerleşti.

Bir başka Afro-Amerikalı kadın, döneminin en ünlüsü, Angela Davis, daha lise yıllarında, okulundaki komünist gruba katılmıştı. Üç siyah öğrencisinden biri olduğu Brandeis Üniversitesi (Mass.)’nde Marcuse’nin, 1965’te gittiği Almanya’da ise Adorno ve Horkheimer’ın öğrencisi olma şansına erişti. Kuramsal zenginliğini, yorulmak bilmez bir pratikle tamamlayacaktı, 1970’ten itibaren ABD’nin önde gelen insan ve siyah hakları savunucularından biri hâline geldi. Martin Luther King’in öldürülmesinden sonra silahlı mücadeleyi savunan Kara Panterler hareketi ABD’de yükselişe geçmişti; Angela Davis hareketin destekçileri arasında yer aldı. Örgüt üyesi bir sanığın mahkemeden kaçırılması olayına karıştığı gerekçesiyle FBI’ın en çok aranan 10 kişi listesinde o da yerini aldı.

Ekim 1970’te tutuklandı. Hakkında düzenlenen uluslararası kampanyaların da etkisiyle 1972’de salıverildi. Davis, felsefe profesörü ve ABD Komünist Partisi Merkez Komite üyesi olarak sürdürecekti hayatını. 1980 ve 1984 yıllarındaki Başkanlık seçimlerinde Komünist Parti adayıydı. Hâlen insan hakları, kadınların eşitliği, siyasal tutsakların durumu ve siyahların eşitliği konusunda militan faaliyetlerini sürdürüyor.

Kara Panterler’in bir başka önemli kadın üyesi, Kathleen Cleaver, partinin karar alma biriminin ilk kadın üyesiydi. Kadınlar, Kara Panter üyelerinin üçte ikisini oluşturuyordu.

Gudrun Ensslin ve önceleri gazeteci olan Ulrike Meinhof, 1970’lerin başlarında kent gerillası eylemleriyle Almanya’yı sarsan silahlı sol örgüt RAF’ın (Kızıl Ordu Fraksiyonu) üç kurucusundan ikisi…

Fusako Shigenobu, 1970-2000 yılları arasında Marksist-Leninist Japon Kızıl Ordu lideri. FHKC ile yakın bağları olan örgüt, Mayıs 1972’de İsrail’deki Lod Havaalanı saldırısını gerçekleştirmişti… Shigenobu, 25 yıl boyunca kaçak olarak mücadele yürüttükten sonra 2000’de yakalandı ve Osaka’da “sahte pasaport kullanmak, taammüden adam öldürmeye teşebbüs ve 1974’te Lahey’deki Fransız Büyükelçiliği personelinin rehin alınması eylemini yönetmek” suçlarından yargılanarak 20 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Shigenobu’yu duruşmalarda Leyla Halid savunmuştu…

Leyla Halid… Anlatmaya gerek var mı? Filistin Halk Kurtuluş Cephesi’nin efsanevî militanı… Daha 15 yaşındayken George Habaş’ın kurduğu Arap Milliyetçiler Hareketi’ne katılmıştı. FHKC, bu hareketten doğacaktı (1968) ve Leyla Halid, daha ilk günden örgüt içinde yerini aldı. 1969’da FHKC’nin eğitim kamplarına katıldı, dış operasyonlar seksiyonunda görev aldı.

Hareketin içinde de dış operasyonlar şubesinde görev aldı. Dünya onu 29 Ağustos 1969 tarihinde 840 no.lu Los Angeles-Tel Aviv uçuşunu gerçekleştiren Amerikan uçağını kaçırma eylemini gerçekleştirdiğinde tanıyacaktı. Filistin davası, Batı kamuoyunun gündemine bu olayla girmişti, denilebilir… Leyla Halid bugün de Filistin davasının önde gelen simgesi…

Meryem Recavî… 1970’lerde İran’da Halkın Mücahitleri’ne katılmadan metalürji mühendisiydi… Şah’ın devrilmesi sürecinde Ayetullah Humeyni’yi destekleyen Halkın Mücahitleri, ülke şeriata yöneldiğinde, rejime karşı gerilla savaşına girişti. Kocası Mesud Recavî’nin ABD’nin Irak’a müdahalesi sırasında kaybolmasının ardından liderliği Meryem Recavî üstlenecekti…

Haydée Tamara Bunke Bider (Tania), Nazilerden kaçarak Arjantin’e sığınmış bir ana babanın çocuğuydu. Ailesiyle birlikte döndüğü Doğu Almanya’da Birleşik Sosyalist Parti üyesi olarak faaliyette bulundu. Ardından bir kez daha doğduğu kıtaya, bu kez Küba’ya döndü ve Eğitim Bakanlığı ve Kadın Federasyonu’nda çalıştı. Ne ki, kararlı bir enternasyonalist olarak devrimin kıtaya yayılması gerektiğine inanıyordu; bu nedenle de 1964’te Bolivya’ya geçerek Che’nin gerillalarına katıldı. 31 Ağustos 1967’de Vado del Yaso’da nehir kıyısında Bolivyalı askerlerin pususuna düşürüldü. Ölü bedeni, 6 Eylül 1967’de bulunacak ve bulunduğu yere gömülecekti. Kemikleri, 31 yıl sonra çıkartılarak Che’nin Santa Clara’daki anıtına gömülecekti.

Che ile birlikte savaşan tek kadın gerilla, Tania değil. Batista rejimine karşı silahlı mücadeleye, fiilen Che’nin komutan yardımcılığını üstlenen Celia Sanchez ve Vilma Espin gibi kadın gerillalar da katıldı.

Küba devriminin yolunu, her biri çok miktarda kadını harekete geçiren, Nikaragua’da Sandinistalar, El Salvador’da FMLN izleyecekti.

Luisa Amanda Espinioza Nikaragua Kadınlar Derneği üyesi Magda Enriquez, yıllar sonra kendisiyle yapılan bir söyleşide devrimci harekete kadın katılımını şöyle anlatıyor: “Kurtuluş sürecinde öğrendiğimiz en önemli şey, eşitlik hakkında hiç konuşmadığımız hâlde onu savaş alanında elde ettiğimizdi. Barikatlardayken kadın ya da erkek oluşun hiç fark etmiyor; bizler birer savaşçıydık…”

Sandinistalar, belki de tüm gerilla örgütleri arasında kadın savaşçıların en yoğun olarak katıldığı gerilla örgütüydü. FSLN savaşçılarının yüzde 40’ı, subayların yüzde 6’sı kadındı. 6 kadın, gerilla komutanlığı rütbesine erişmişti. 1987’ye gelindiğinde ülkedeki milislerin yüzde 67’si, muhafızlarınsa yüzde 80’i kadınlardı. FSLN’nin kadın gerillaları arasında Elizabeth Rodríguez Obando, Martha Picado Aguilar, Aminta Granera, Nora Astorga Gadea de Jenkins, Dora María Téllez’in adları belleklerde…

Yalnızca Che savaşçıları ya da Sandinistalar mı? 1960-70’lerde tüm kıtayı saran gerilla örgütlerinde kadınlar hatırı sayılır oranlarda yer almışlar ve örgütlerin komuta kademelerine dek yükselmişlerdir. “Machismo” kavramını erillik literatürüne armağan eden, erkekliğin en fazla yüceltildiği ve ayırımcılığın en yoğun olduğu bir coğrafyada, kadınlar ellerinde silahlarla açmışlardır yollarını… Böylelikle, Kolombiya FARC ve ELN’nin saflarındaki savaşçıların yüzde 45’ini, El Salvador’un FMLN’inin ise yüzde 30’unu kadınlar oluşturmaktaydı. Latin Amerika’nın diğer gerilla hareketlerinde (Peru’nun Aydınlık Yol’u ve MRTA’sı; Brezilya’nın Marighella’dan esinlenen gerilla grupları; Uruguay’ın Tupamaros’u; Guatemala’nın URNG’si’nden 20. yüzyılın son yıllarında onlarca kadın komutanı ve geniş bir kadın savaşçı kadrosuyla San Cristobal sokaklarına inen Meksika’nın EZLN’sine dek…) kuryelikten, lojistik destekten komutanlığa, yerlerini aldılar. Hatta içlerinden biri devlet başkanlığına dek yükseldi. 1 Ocak 2011’de Brezilya devlet başkanı olan Dilma Roussef, 1960’lı yıllarda Brezilya kent gerillası VAR-Palmares’in aktif bir üyesiydi. 1970’lerin başında tutuklanan Roussef, üç yılını, “Brezilya’nın Ebu Gureyb’i”, Sao Paolo’daki Tiradentes cezaevinde geçirmişti…

İrlanda’ya geçelim mi?

İrlanda’nın bağımsızlık mücadelesi, 19. yüzyıl başlarına dek geri gider ve kadınlar ta başından beri bu savaşımın yüreğinde yer alagelmişler, 200 yıllık ayaklanmalar tarihinde kadınlar hemen her görevi üstlenmişlerdir. Öyle ki, 20. yüzyıl başlarında IRA’ya destek olmak üzere oluşturulan kadın örgütü Cumann na mBan (Gal dilinde: “Cumhuriyetçi Bayrak”) üyesi kadınlar, 1960’lara gelindiğinde artık “yardakçı” pozisyonlarda kalmak istemediklerini ifade ederek IRA saflarında silahlı mücadeleye katılmayı talep etmişlerdir. Bu taleplerini kısa sürede hayata geçireceklerdir de… Hem de başlangıçta kendilerine önerilen “tamam, askerî harekâta katılın ama aslî üye olmayın” statüsünü reddederek. Böylelikle örgütün 1968’deki bölünmesinin ardından silahlı mücadeleyi savunan “Geçici IRA” (Provisional Irish Republican Army – PIRA) saflarına eşit üyeler olarak katılabileceklerdir.

1972’ye gelindiğinde Britanya cezaevlerinde 3000’i aşkın kadın “IRA ile bağlantı” kuşkusuyla tutuklu bulunuyordu. IRA kadınları arasında Belfast’ta bir otele bomba atma suçlamasıyla 10 yıl cezaevinde kalan Mairead Farrell, Londra’da Old Bailey adliyesine bomba atan Price kız kardeşler, Avrupa’daki Britanya üslerine yönelik saldırıları düzenleyen Donna McGuire ve Maria McGuire, Belfast’taki silahlı sokak çatışmalarını yöneten (ve çatışma aralarında sokak savaşçılarına çay ve kek sunan!) Eileen…

Ve Tamil’in kadın kaplanları: LTTE’nin (Liberation Tigers of Tamil Eelam = Tamil Elam Kurtuluş Kaplanları) Britanya temsilcisi Anton Balasingham’ın eşi Adele Ann Balasingham’ın kaleme aldığı Women Fighters of Libration Tigers (Özgürlük Kaplanlarının Kadın Savaşçıları) LTTE saflarında savaşan kadınların “kadın savaşçılar arasında en acımasızı, en disiplinlisi ve en cesaretlisi” olduğunu belirtir. Balasingham kitapçıkta kadınlardan oluşan özel anti-tank ve hava kuvvetleri birimlerinden ve ağır silahlı kadın taburlarından söz etmektedir. Kadınların yalnızca mutfakta var olabildikleri bir toplumda LTTE’nin kadın savaşçıları cephe saldırılarına katılmakta, erkeklerle aynı ağır eğitimden geçmekte, tüm siyasal birimlerde erkeklerle eşit temelde temsil edilmekteydi. Tamil Kaplanları saflarında dövüşen binlerce kadın, canını vermiştir.

Kadınların LTTE içerisindeki ağırlıklı rolü, kısmen örgütün lideri Velupillai Prabhakaran’ın kadın savaşçıları “kadınların kurtuluşu” perspektifinin aslî bir unsuru olarak görmesiyle bağlantılıdır; benzer bir durum, 1990’lı yıllarda PKK için de söz konusu olacaktır.

Ve Türkiye’nin 68’i… 1970’te Türkiye İşçi Partisi başkanlığına seçilen Behice Boran’ı şimdilik bir yana bırakacak olursak, dönemin silahlı mücadeleye girişen örgütleri, THKO, THKP-C, TİKKO bünyesinde (bugün adları pek anımsanmasa da) kadın militanlar az değildir. Örnek mi?

Örneğin THKO kurucularından Gülay Ünüvar (Özdeş)… ODTÜ öğrencisiyken Sosyalist Fikir Kulübü (SFK)’ne üye olmuş ve Hüseyin İnan, Sinan Cemgil, Yusuf Aslan, Taylan Özgür, Alpaslan Özdoğan, Kadir Manga ile birlikte THKO’nun kuruluş çalışmalarına katılmıştır. Filistin’e giden ilk ekip içinde yer alma isteği reddedilerek, Türkiye koordinasyonunu sağlamak ve irtibat görevleriyle Ankara’da kalacaktır. Yoldaşları ülkeye dönerken yakalanıp cezaevine girdiğindeyse, hem onların serbest bırakılması için kampanya yürütür, hem de Yusuf Aslan ile birlikte “Dağcılar”ın (THKO) örgütlenmesinde yer alır. Ankara 1 no.lu Sıkıyönetim Mahkemesi’nce 15 yıl hapse mahkûm edilir; 1975 yılında afla tahliye olacaktır. 12 Eylül döneminde uzun süre İsveç’te sürgün yaşamı sürdüren Gülay Ünüvar, 2014’te Türkiye’ye dönecek, Ekim 2015’te yaşamını yitirecektir.

Örneğin Meral Yakar, devrimci harekete İstanbul’da öğrenciyken katıldı. Kısa bir süre mensubu olduğu PDA’dan İbrahim Kaypakkaya ile birlikte koparak TKP/ML’nin kuruluşuna katıldı. Gülsuyu mahallesini inşa eden devrimciler arasındaydı. Ocak 73’te bir kaza kurşunuyla yaralanan Yakar, hastanede ifade vermeyi reddederek bir aktarıma göre ölüme terk edilmiştir.

Örneğin THKP-C’li Hatice Alankuş… Cezaevinden kaçan Mahir Çayan ve arkadaşlarını evinde saklayan… Bu nedenle 4 Mart 1972’de tutuklanıp ağır işkencelerden geçirilen… İşkence sonucu bağırsakları düğümlenen… ve cezaevinde günlerce kıvrana kıvrana bekletilen… Hatice Alankuş neden sonra kaldırıldığı Haydarpaşa askerî hastanesinde yaşamını yitirecektir. Fransız müzisyen Jacques Bertin, onun anısına “Morte pour des idées/ Fikirleri için ölen kadın”ı besteleyip söylemişti.

Örneğin, Ömür Karamollaoğlu… 12 Mart sonrası militanlarından. Tiyatro sanatçısı. 1975’ten itibaren THKP-C/HDÖ bünyesinde profesyonel militan. Örgütün genel komite üyesi. Antakya, Ankara ve Karadeniz’de bölge yöneticiliği yaptı, şehir ve kır gerillasının örgütlenmesi çalışmalarına katıldı. Mart 1977’de bomba imal ederken patlama sonucu yitirecekti yaşamını.

Kadınların sınıf mücadelelerine ve ulusal kurtuluş hareketlerine katılımları, 68’e özgü ya da yeni bir olay da değildir. Paris Komünü’nden Rus Narodniklerine, Sosyalist Devrimcilerine, Ekim Devrimi’nden İkinci Paylaşım Savaşı’nın Yugoslav Partizan kadınlara, Cezayir’in Fransa’dan bağımsızlık savaşımına… Binlerce, on binlerce kadın, ulusal ve sınıfsal mücadeleye gövdelerini katmışlardır.

Birkaç satırla anımsayalım mı?

Paris Komünü’nün düşüşünden sonra, yargıçlara “Bana Komün’ün suç ortağı olduğum söylendi. Kuşkusuz ki evet; çünkü Komün her şeyden çok, Sosyal Devrim’i istiyordu ve Sosyal Devrim benim de en büyük arzumdur. Dahası, Komün’ün teşvikçilerinden biri olmaktan onur duyuyorum… Öyle görünüyor ki özgürlük için çarpan yüreklerin küçük bir kurşun parçasından başka bir hakları yok; o hâlde ben de payımı istiyorum. Beni sağ bırakırsanız intikam için haykırmaktan hiçbir zaman vaz geçmeyeceğim!” diye haykıran, kadın komünarların komutanı Louise Michel…

Devrime gebe 19. yüzyıl sonu Rusyası’nda Çarlık otokrasisine karşı silahlı mücadele veren Narodnaia Volia örgütünün 29 kişilik yürütmesinde görev yapan, karar alan, kararları yürüten 10 kadın (Vera Zasulich, Vera Figner, Sofia Perovskaia ve diğerleri…)… Narodnaia ve ardından da onun izinden giden Sosyalist Devrimciler saflarında yer alan kadınlar…

Sovyet Devrimi’nin hazırlanmasında, yürütülmesinde ve ülkede sosyalizmin kuruluşunda hem karar alma hem de yürütme kademelerinde görev alan Bolşevik kadınlar: Vera Zasulich, Inessa Armand, Alexandra Kollontai, Nadhezda Krupskaia…

Osmanlı İmparatorluğu’nun batış yıllarında, soykırımın şafağında, Komitacıların Osmanlı Bankası baskınından dolayı kovuşturulan Ermeni komitacı Mari Beyleryan…

Yugoslavya’nın Alman faşizmine karşı savaşına katılan ve 1500’ü idam edilmek üzere, 25 bin kayıp veren 100 bin kadın partizan…

Cezayir’in Fransa’ya karşı verdiği bağımsızlık savaşında (1956-57) Ulusal Kurtuluş Cephesi saflarında kuryelik yapan, istihbarat toplayan, yaralıları tedavi eden, silah taşıyan ve silah elde dövüşen kadınlar… Fransız makamları 6 kadını idama mahkûm edecek, ancak cinsiyetlerinden dolayı affedecekti…

Kenya’da Britanya sömürgeciliğine karşı patlak veren Mau Mau ayaklanmasına (1952-60) katılan ve “1) Beyazların çaldığı Gikuyu toprağı ve Mumbi’nin çocukları için savaşmaya; 2) Hareketi güçlendirmek için her olanak bulduğunda bir beyaz ya da işbirlikçi bir siyahtan silah, para ya da değerli eşya çalmaya; 3) Harekete karşı olan herkesi, kardeşi de olsa öldürmeye; 4) Bir hareket üyesi olarak gördüklerini ya da kendisine söylenenleri asla başkasına bildirmemeye hayatı üzerine yemin eden kadınlar…⁷ Savaşçı yetenekleri erkek gerillaları zorlayacak ve Mau Mau saflarındaki erkek direnişini kısa sürede kırarak, kadınların liyakat gösterdikleri takdirde “albay” olabilecekleri kabul edilecekti. Hatta içlerinden biri, Muthoni Ngatha “feldmareşal” rütbesine dek yükseldi… Savaşa katılan kadınların çocuklarına, genellikle kocaları bakıyordu!

Hasılı, 1980’li yıllardan itibaren PKK’nin, 1990’larda Meksika’nın EZLN’sinin kadın gerillalarına giden yol, kadınların nice ateş çemberinde sınandığı ve eşitliği en ölümcül hatta, silahlı çatışmada hayata geçirebildiklerini kanıtladıkları zorlu bir yol olmuştur. Sonunda bir Alman emniyet görevlisine, “Önce kadınları vurun!” talimatını verdirecek kertede…

Kadınların silahlı örgütlerdeki etkinliği günümüzde istihbarat kodamanlarının da ilgisini çekmiş, bu konuda hatırı sayılır miktarda akademik çalışma gerçekleştirilmiştir. Ve istihbarat uzmanları, bu çalışmaların sonunda kadınların “terörist eylemler”e katılma motiflerinin erkeklerden farklı olmadığını kabul ve itiraf etmek zorunda kalmışlardır: siyasal motifler, ulusalcı duygular, öç duygusu ya da aile bağları:

“Yirminci ve yirmi birinci yüzyılda dünyanın her yerinde on binlerce kadın terörist yeraltı örgütlerinde ve ayaklanmalarda kadro görevi gördü. (…) Kadınlar adi suçlarda daha az etkin ve daha az öldürücüler. Ama siyasal terörizmde bu hiç doğru değil. Kadınlar pek çok nedenle öldürebilir ve öldürmüştür de – bu konuda erkek yoldaşlarından pek farklı değiller.”⁸

Ya da:

“Kadınlar dünya çapında terörist örgütlerin yüzde 30’unu oluşturuyor. Ve son bilimsel araştırmalar, kadınların erkeklerinkine benzer motiflerden hareket ettiğini gösteriyor: siyasal güdülere sahipler ve öç peşindeler.”⁹

Emek Hareketinde Kadınlar

Ama kadınların toplumsal mücadelelerde üstlendikleri rol salt gerilla savaşları ya da silahlı mücadele değildir. Kadınlar, emekçilerin insanca çalışma ve yaşam koşulları talep ettikleri her eylemde, başından beri mevcuttular.

Kısa bir tarih turu:

ABD’de kadın işçilerin örgütlenme çabalarının izi, 19. yüzyıl ortalarına dek sürülebilir. 15 Ekim 1845’te Batı Pennsylvania’nın pamuk dokuma fabrikalarında çalışan 5000 kadın işçi, haftada 6 gün, 15 saatlik iş gününe karşı greve çıkmıştı. Bu grev sonuçsuz kaldı; ama mücadeleler, bir kuşak sonra, Ulusal Emek Birliği’nin kurulmasına yol açacaktı (1866). Ulusal Emek Birliği yönetim kadrolarını kadınlara, siyahlara açan ve talepleri arasında “Eşit işe eşit ücret”e yer veren ilk sendikaydı.

Bu talebi ve kadınlarla göçmenleri ve siyahları örgütleme görevini 1869’da kurulup 1881’de “cemiyet”ten çok-dilli, çok etnili sendikaya dönüşen Emek Şövalyeleri devraldı. 1886’da Emek Şövalyeleri’nin kadın üye sayısı 50.000’i bulmuştu ve kadın işçiler 1884’teki tekstil grevlerinde militanlıkları ve gözüpeklikleriyle nam salacaklardı. Örgüt, başta eşit ücret olmak üzere kadın işçilerin tam eşitliği için mücadele ettiğini ilan ediyordu. Maden işçilerinin “Ana”sı, maden grevlerinin önde gelen örgütleyicisi, ABD işçi kadın hareketinin em önemli figürlerinden Mother Jones Emek Şövalyeleri’nin bağrından çıktı. 60 yıllık militanlığı boyunca Mama Jones tüm işçi eylemlerinde boy göstermesiyle ünlenmişti: 1891 Virginia maden işçileri grevi, 1900 ve 1902’de antrasit havzası grevleri; 1912-13 Batı Virginia Paint Creek ve Cabin Creek grevleri; 1921 Kansas grevleri; 1903, 1904, 1905 ve 1911’de demiryolu grevleri, aynı yıllarda kadın tekstil ve şişeleme işçileri grevleri… Madenci patronları arasında, kadınları örgütleyip ellerinde kovalar ve süpürgelerle grev kırıcıları kovalamasıyla kötü bir şöhret edinmişti!

Mother Jones hemen tüm grevlerde tutuklanıyordu. 1912’de Batı Virginia’da tutuklanıp 20 yıl hapse mahkûm olduğunda yaşı 82’ydi ve ancak şiddetli protestolar sonucunda serbest bırakılmıştı. En son katıldığı grev, 1919’daki çelik işçileri greviydi ve Mother Jones 90’ına merdiven dayamıştı.

“Şövalyeler” iç zaafları nedeniyle zemin kaybederken emek hareketi, bu kez da ırkçı ve kadın düşmanı Amerikan Emek Federasyonu (AFL) çevresinde örgütlenmeye başladı. ABD’nin meş’um “gangster sendikacılığı”nın temelleri atılmıştı!

Sendika kapılarının yüzlerine kapandığını gören kadın, göçmen, siyah ve vasıfsız işçiler, Rusya’daki 1905 devriminin verdiği esinle kurulan ve mücadelelerini ücret sendikacılığıyla sınırlamayıp sivil haklar, ifade özgürlüğü, mahpus hakları için de mücadele veren, kurucuları arasında Mother Jones’un da bulunduğu devrimci işçi örgütü Dünya Sanayi İşçileri (IWW)’ne yönelecekti. IWW, (fahişeler dâhil¹⁰) tüm emekçi kadınların sorunlarına sahip çıkacak ve saflarında çok sayıda militan kadın sendikacıyı eğitecekti. Bunlardan biri, Elizabeth Gurley Flynn’in şu sözleri çarpıcıdır: “Eski sendikalar kadınları grevin bir parçası olarak görmediler. Onlar evde oturup boş tencere, aç çocuklar ve homurdanan ev sahipleri konusunda dertlenmekle yetinmek zorundaydı. Ama grev, ‘erkek işi’ydi. Kadınlar, hedeflerini anlamalarıyla orantılı olarak bir grevin en militan ya da en tutucu unsurları olabilir. IWW kadınları ön saflara koymakla suçlanıyor. Gerçek şudur ki, IWW onları arkalara itmiyor, onlar da öne geçiyorlar.” Flynn, kadınların kurtuluşunun ancak sosyalizmde mümkün olduğunu söylüyordu…

ABD’de emekçi kadınlar hareketinin Kadın Sendikaları Ligası’nda burjuva kadınlarla ittifakı, kısa ömürlü oldu. Milyarder J. P. Morgan’ın kızı Anne Morgan’ın da aralarında bulunduğu patroniçelerin kısa süre desteklediği terziler grevi radikalleşme eğilimi gösterince, işçi kadınlarla burjuva kadınlar arasındaki ipler kopacak, Liga grevci kadınlardan uzak durma kararı alacaktı.

Böylelikle, 20. yüzyıl başlarında, kadınların kurtuluşu konusunda ABD’de sınıfsal temelde ayrışan iki perspektifin oluştuğunu söyleyebiliriz. Ana eksenini kadınların oy hakkı mücadelesinin oluşturduğu, orta ve üst sınıf kadınlarını mobilize eden feminist hareket ve emek eksenli, kadınların kurtuluşunu sosyalizmde gören işçi kadın hareketi…

Alman İşçi Kadın Hareketi

Paris Komünü’nden sonra uluslararası işçi hareketinin çekim merkezinin Almanya’ya kaydığı söylenebilir. I. Paylaşım Savaşı’na dek, Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) uluslararası arenanın en güçlü sosyalist partisiydi ve Alman işçi hareketine damgasını vurmaktaydı. 1914’te partinin üye sayısı bir milyonu aşmıştı ve parlamento seçimlerinde 4.5 milyon oy almıştı. Parti 90 günlük gazete yayınlıyor, dev boyutlu sendikaları, kooperatifleri, kadın ve gençlik örgütlerini, spor kulüplerini yönetiyordu.

SPD’nin kadınlar alanındaki faaliyetlerinin ana eksenini, kadınların sendikalarda örgütlenmesi oluşturuyordu. 19. yüzyıl boyunca kadınların siyasal amaçlı örgütlere katılmasının yasaklandığı Almanya için bu, zorlu bir görevdi. Bu yasağın kalktığı 1890’dan itibaren sendikalardaki kadın sayısı büyük bir hızla yükselecekti: 1892’de 4.355’ten 1913’te 230.347 kadın üyeye. Kadınlar erkeklerle birlikte çalıştıkları alanda sendikalara daha fazla ilgi gösteriyordu. Benzer bir durum, SPD üyeliği için de söz konusudur. Parti üyelikleri yasayla engellenen militan kadınlar, partiyle ilişkilenmek için pek çok yeni yollar bulacaklardı: Bireysel sözcülük, kürsü hakları olmadığı için parti mitinglerine katılıp konuşmacıya soru sormak için söz alarak saatlerce konuşmak, partinin seçim bürolarında görev almak gibi…

Alman emekçi kadın hareketi denildiğinde akla gelen ilk isim Clara Zetkin’dir. Kendisi de 25 yıl boyunca mücellitler sendikası üyesi olan Zetkin terziler sendikasında da etkindi ve sendikanın Enternasyonal’deki temsilinde görev almıştı.

Örgütlenme yasağı 1908’de kaldırıldığında, kadınlar sendikaların yanısıra parti saflarına da akın edecekti. 1914’e gelindiğinde, sendikalara üye olan kadınların yüzde 83’ü aynı zamanda SPD üyesiydi. Ve editörlüğünü Zetkin’in üstlendiği kadın gazetesi Gleichheit’ın (Eşitlik) tirajı, 1914’te 125 bine ulaşmıştı. Gleichheit yalnızca işçi kadınlara değil, sayıları milyonları bulan ev kadınlarına, erkek işçilerin eşlerine de sesleniyordu.

ABD’deki yoldaşları gibi başta Zetkin olmak üzere SPD’li kadınlar “burjuva feminizmi”ne karşı amansız bir ideolojik mücadele veriyor, sosyalist kadınların kendilerini oy hakkı mücadelesiyle sınırlandırmayıp, iş, eşit ücret, ücretli doğum izni, ücretsiz kreşler ve kadınlar için eğitim gibi konularda mücadele yürütmesi gerektiğini söylüyordu.

Clara Zetkin şahsında Alman emekçi kadın hareketi ciddi uluslararası örgütlenmeleri de gerçekleştirmeyi üstlenecekti. 1907’de Stuttgart’da 15 ülkeden temsilcilerin katıldığı ilk uluslararası sosyalist kadınlar konferansı toplandı. Bu konferansta tüm sosyalist kadın örgütlerinin uluslararası bir örgütün çatısı altında toplanması kararlaştırılacaktı. Yanısıra, Avusturya, Belçika, Britanya ve Fransa delegelerinin karşı çıkmalarına karşın, Zetkin ve Alexandra Kollontai’ın gayretleriyle Konferansta kadınların genel oy hakkı mücadelesine desteğin yanısıra, burjuva feministleriyle ittifak kurmama, sınıf kardeşleriyle omuz omuza mücadele kararı çıktı. Zetkin, Uluslararası Sosyalist Kadınlar Örgütü sekreterliğine seçilirken, Gleichheit örgütün organına dönüştürülecek, sekreterliğine Kollontai getirilecekti.

Uluslararası Sosyalist Kadınlar’ın ikinci konferansı 1910’da Kopenhag’da düzenlendi. Konferans genel oy hakkı talebi yenilenecek ve ABD’li kadın işçilerin New York’ta düzenlediği büyük gösteriye atfen bir Dünya Emekçi Kadınlar Günü kutlanması önerisi kabul edilecekti. 1911’den I. Paylaşım Savaşı’nın patlak verdiği 1914’e dek 8 Mart Avrupa’nın tüm büyük kentlerinde coşkuyla kutlanacaktı. Bu kutlamalardan biri, 1917’deki, Rus Devrimi’nin işaret fişeği olacaktı.

Alman emekçi kadın hareketi, SPD’yle birlikte savaşa destek olma ve karşı çıkma ekseninde bölünecekti. Az sayıda kadın Zetkin ve Rosa Luxemburg’la birlikte önce Bağımsız Sosyal Demokrat Parti, ardından da Komünist Parti’ye yönelirken, SPD’li kadınların ana gövdesi milliyetçi bir hatta yerleşip burjuva feminizmine yaklaşacaktı.

İngiltere’de Emekçi Kadınlar

19. yüzyıl başlarında İngiltere’de kadınlar yasadışı sendikal harekete, özellikle dokumacılık bölgelerinde yığınsal olarak katılıyorlardı. Robert Owen 1834 yazında kısa ömürlü Büyük Ulusal Konsolide Sendika’yı kurduğunda onbinlerce kadın bu oluşuma katılacaktı.

Kadınlar 1837-1838 Chartist harekette de aktif biçimde yer aldılar; hareketin Birmingham’da 1842’de düzenlediği mitinge 50 bin kadar kadının katıldığı kaydedilmektedir. Ancak sendikal hareketin kurumsallaştığı 1840’lı yıllarda ve 50’lerin başlarında vasıfsız işçiler ve bu arada tabii kadınlar devre dışı bırakılacaktı – kadınların yoğunlaştığı dokuma sektörü dışında.

İşçi kadınların örgütlenmesindeki bu boşluk, orta sınıf kadınlarınca doldurulacaktı; Bir öğretmenin kızı olan Emma Patterson’un Kadınları Koruma Ligası, sınıf mücadelesindense farklı sınıflardan kadınlar arası dayanışmayı, grevdense hakem müdahalesini va’zediyordu. Liga’nın hedefi, kadın sendikaları oluşturmaktı; ancak bu girişim başarılı olamadı. Oluşturulan küçük sendikalar kısa sürede yitip giderken özellikle dokuma işçileri arasında göreli başarılı örgütler erkek sendikalarına katılmaktaydı.

Kadınların sendikal mücadelesinin en önemli erken kazanımlarından biri, kadın ve çocukların çalışma saatlerinin kısaltılmasıydı (1847). Erkekler, bu düzenlemeyi, patronların kadın işçi çalıştırma heveslerini kıracağı ve erkeklerin işler için kadın işçilerle rekabet etmek zorunda kalmayacağı kanısıyla desteklerken, Liga’da ayırımcılık yaratacağı gerekçesiyle karşı çıkıyordu. Ne ki kadınların çalışma sürelerinin kısaltılması, özellikle de tekstil işkolunda kadınların oranını arttırırken bu düzenlemeyi erkeklerin iş saatlerinin kısaltılması izleyecekti.

Ülke 1888-89’da bu kez vasıfsız ve kadın işçileri sokaklara döken yeni bir işçi eylemleri dalgasına sahne olacaktı. Kıvılcımı Londra’nın doğusunda Bryant and May kibrit fabrikasında çalışan 700 kadının direnişe geçmesi ateşledi. 1889 Martı’nda Ulusal Gaz İşçileri ve Genel Emekçiler Sendikası’nın grev çağrısı, daha işçiler greve çıkmadan sekiz saatlik işgücü kazanımıyla sonuçlandı. Gaz işçilerinin militanlığı dok işçilerini harekete geçirecek ve 10 bin liman işçisinin başlattığı grev kısa sürede 100 bin işçiye yayılacaktı. Bütün işkollarına sirayet eden grev dalgası kadınlar dahil vasıfsız işçileri hızla sendikalaşmaya yöneltti. 1888-89’da binlerce kadın işçi sendika üyesi olmuştu.

Bu sıralarda kurulan ve küçük işletmelerdeki örgütsüz kadınları hedef alan Ulusal Kadın İşçiler Federasyonu da (kur.: 1906) saflarında kadınların örgütlenmesine karşı olan “erkek” sendikaların son direncini kıracak biçimde işliyordu. Örgüt 1906-1914 arasında onbinlerce kadını greve götürdü. 1914 yılına varıldığında ülkede sendikalı kadın işçi sayısı 358 bini bulmuştu… Kadın işçilerin grevleri merdivenaltı atölyelerinde ve küçük işletmelerde haftada 1 sterlinden az ücrete çalışan örgütsüz erkek işçileri cesaretlendiriyor ve onları da yığınlar hâlinde örgütlü mücadeleye çekiyordu.

19. yüzyıl sonlarından itibaren kadınlara oy hakkı talebi kadın emekçiler arasında da yayılmaya başladı. Lancashire’lı dokuma işçileri, emekçi kadınların genel oy hakkı kampanyalarında başı çekiyordu. Kısa bir süre sonra Britanya parlamentosuna ülkenin her yerinden işçi kadın heyetleri akmaya başlamıştı. Ancak işçi kadınlar oy hakkı talebine işçi sınıfı kadınları için nitelikli eğitim ve anneler ve çocukları için kreş, bakımevi gibi iyileştirmeleri de ekliyordu. Kadın emekçiler taleplerini bir yandan parlamentoya, bir yandan da eril ağırlıklı sendikalara dayatıyorlardı.

Kadın emekçilerin oy ve daha iyi yaşam ve çalışma koşulları mücadelesinde İngiltere’de Pankhurst’lerin adı öne çıkar. Liberal bir avukatın eşi, kendisi de İşçi Partisi üyesi olan Emmeline Pankhurst, 1903’te, İşçi Partisi çevresinden kadın emekçilerle birlikte, işçi kadınların koşullarını iyileştirmeyi hedefleyen Kadınların Toplumsal ve Siyasal Birliği’ni kurdu. Birliğin amaçları arasında kadınların oy hakkı için mücadele etmenin yanı sıra, analık izni, kreş gibi talepler de vardı. Birlik başlangıçta oy hakkının yanısıra azınlıklar, grevci işçilere destek gibi konuları gündeminde tutmakla birlikte, bir süre sonra, Emmeline ve kızı Christabel Pankhurst’ün hat değiştirmesiyle birlikte, “kadınların en zayıfları” ile uğraşmaktan vaz geçip varlıklı kadınlara doğru çevirdi rotasını. Bu süreç içerisinde tüm kadınları da kapsayan “genel oy” talebi, “varlıklı kadınlar için oy” talebine tahvil olacaktı.

Ne ki, salt “oy hakkı” talebi üzerinde yoğunlaşan Birlik, militanlığından bir şey kaybetmemişti. Mitinglerine yüzbinlerce kadın katılıyordu. Liberal hükümetin taleplerine kayıtsızlığı karşısında gösterilerin öfke dozu yükseliyor, vitrinler kırılıyor, cam çerçeve indiriliyor, soyluların malikâneleri kundaklanıyordu. Tutuklanan birlik üyeleri açlık grevine başlıyor, yetkililer sağlığı bozulan tutukluları -iyileştiklerinde yeniden tutuklamak üzere- salıvermek zorunda kalıyordu.

İşçi eylemlerine karşı ise, grevci işçilerin üzerine güvenlik güçlerince ateş açılmasına kayıtsız kalacak, askerleri işçilere ateş açmamaları çağrısı yapan sendikacıların tutuklanmasına ise, “Onların suçu, Süfrajet’lerinkinden çok daha ağır. Cezalandırılmalılar,” diyecek kadar düşmancaydılar.

Birinci Paylaşım Savaşı patlak verdiğinde, birlik “işçi düşmanı” konumuna, şovenist tutumu da ekledi: Dergileri Suffragette’in adı 1915’te Britannia olarak değiştirilecekti. Derginin alt başlığı, Kral, Ülke ve Özgürlük İçin’di…

Birlik 1915’te “sanayi barışı” çağrısı yaparak işçi sınıfı içerisindeki “komünist faaliyetler”i teşhir eden bildiriler yayınlayacaktı. Bununla da yetinmeyip, Bayan Emmeline Pankhurst Başbakan Lloyd George’un izniyle Haziran 1917’de Rusya’ya gidip Kerensky’ye “Bolşeviklere karşı sağlam durması” nasihatini verecekti. Bayan Pankhurst, Rus kadınlarına da Kerensky’yi destekleme çağrısı yapmayı ihmal etmeyecekti!

Ama Pankhurst kadınlarının tümü anti-komünist ve işçi düşmanı değildi. Sylvia Pankhurst, işçi sınıfının ve sınıf mücadelesinin yanında durmaktan vaz geçmedi ve 1914’te, grevci Dublin işçilerini desteklediği bir konuşmanın ardından, Birlik’ten atıldı. Bunun üzerine, Londra’nın yoksul doğu yakasındaki kadın emekçileri örgütleme çabasına girişti. 1916’da İşçi Süfraj Federasyonu, 1918’de ise İşçi Sosyalist Federasyonu böylece kuruldu.

Federasyon başlangıçta ucuz yemek yenilebilecek kantinler işletmek, işçi ailelerinin çocukları için kreş açmak gibi “hayır” işleriyle uğraşıyor, bir yandan da savaş karşıtı bir propaganda yürütüyordu. Rusya’da devrim ilerledikçe Sylvia Pankhurst kendini “Bolşevik” olarak nitelemeye başlayacaktı. İşçi Süfraj Federasyonu 1918’deki yıllık konferansında “tüm savaşlara karşı çıkma ve silahlı kuvvetlerin ilgası; Sovyet hükümetinin tanınması ve barış görüşmelerinin başlaması; İrlanda ve Hindistan’ın kendi kaderini tayin hakkı ve kapitalist sistemin ilgası gibi talepleri içeren bir programı benimseyecekti.

Ne ki Lenin ile parlamento ve seçimlere katılma konusunda düştüğü anlaşmazlık nedeniyle Sylvia Pankhurst 1919’dan itibaren komünist hattan ayrılarak anarşizme kaydı.

Britanya’da kadınların oy hakkı savaşımı, 1918’de 21 yaş ve üstü erkeklerle 30 yaş ve üstü kadıların oy hakkının tanınmasıyla sona erecekti. 1928’de ise 21 yaşını bitirmiş tüm yurttaşların seçme ve seçilme hakkı kabul edildi. Sovyet devriminin etkilerinin daha fazla yayılmasından kaygı duyan egemen sınıflar, emekçilerin taleplerini parlamentoya kanalize edebilmek için, süfrajetlerin taleplerini benimsemeyi uygun görmüştü!

Ve Rusya…

20. yüzyıl başları Rusyası, nüfusunun yüzde 85’ini serflikten yeni kurtulmuş köylülerin oluşturduğu bir toplumdur. Kırsal yapıya katı bir ataerkil hiyerarşi hâkimdir. Kırsal kesimde kadın okur-yazarlığı hemen hiç yoktur. Kadim hane (dvor) ve komünal köy kurumları toprak mülkiyetini belirlemekte ve kadınların yaşamlarını katı kurallarla sınırlandırmaktaydı. Teknolojinin son derece geri olduğu Çarlık Rusyası kırsalında, köylü kadın kocasının ailesinin malıydı ve köleden farksızdı. Mevsimlik “eş” olarak kiralanıp hem tarla hem de hanede çalıştırılan ve gebe kaldığında kapı dışarı edilen batrachkalar yaygın bir uygulamaydı.

Ama hayat 19. yüzyıl ortalarından itibaren sanayinin ağır aksak da olsa ilerlediği kentlerden doğru dönüşecekti. Hele erkek sanayi işçilerinin yüzde 40’ının silah altına alındığı 1914 yılına gelindiğinde, kadınlar açısından sahne radikal biçimde değişti. Kadınlar yığınsal biçimde fabrikalara, hastanelere, yol inşaatına doğru akacaktı. 1913-1917 arasında Petrograd’da metal işkolunda çalışan kadınların oranı yüzde 3.2’den yüzde 20.3’e yükselmişti. Ahşap sanayindeki kadınların sayısı yediye katlandı. Kâğıt imalatı, matbaacılık, hayvan ürünleri ve besin işkollarında ise sayıları iki kat arttı. 1914’te tüm Rusya’da kentsel işgücünün üçte biri kadınlardan oluşmaktaydı. Savaş fiyatları tırmandırdıkça tırmandırırken, 10-12 saat çalışma sonucu kazanılan ücretler ekmeğe yetmiyordu; çalışan annelerin durumu daha da zordu. Kreş ve bakımevlerinin yokluğunda fabrika işçisi kadınların doğurdukları bebeklerin üçte ikisi bir yıl içinde yaşamlarını yitirmekteydi.

Kadınlar tıpkı ABD’li, Alman, Britanyalı kız kardeşleri gibi mücadeleye giriştiler. İşçi sınıfının daha tomurcuk hâlinde boy gösterdiği 19. yüzyıl sonlarından itibaren kadın işçiler erkeklerle omuz omuza grevlerde, gösterilerde saf tutmaya başlamıştı. St. Petersburg’daki Novaya Pryadil’na fabrikasında 1878’de patlak veren grevde kadınlar ön saflardaydı. Orekho-Zeyevo’daki 1885 tekstil işçileri grevinde fabrika binalarının tahrip edilmesi, Çarlık yönetimini alelacele kadın ve çocukların gece çalıştırılmasının yasaklamasına yol açtı.

1895’te Yaroslav fabrikasındaki “Nisan Ayaklanması” kadın dokumacıların öncülüğünde başladı. St. Petersburg’lu kadın işçiler 1894-96 arasında işçi sınıfını ayağa kaldıran grevlerde erkek sınıf kardeşlerini yalnız bırakmadılar; 1896 yazındaki dokuma işçilerinin tarihsel grevinde ise tezgâhları ilk terk edenler oldular.

Bu grev ve gösteriler Rus proletaryasının kadınları için hiç kuşkusuz bir okul olmuştur; bir kuşak öncesinin aile kölesi mujikleri, kitleleri coşturan, bildiriler kaleme alan, güvenlik güçleriyle çatışan militanlara dönüşmüşlerdi.

Kadınlardaki radikalleşmeyi dönemin polis kayıtlarından izlemek de mümkündür. 1860’larda tutuklanan 2000 kişiden yalnızca 65’i kadınlarken (yüzde 3), 1870’lerde 5664 siyasi tutuklunun 700’ünü (yüzde 12) kadınlar oluşturacaktır. Narodnik silahlı eylemciler arasında kadın militanlar, hatırı sayılır bir yer tutmaktadır. 1880-90 arasında “terörist faaliyetler”den müebbet hapse mahkûm olan 43 devrimcinin 21’i kadındır.

Öte yandan, kadın işçilerin eylemlerine özgül talepleri giderek daha çok damgasını vurmaktaydı. “1905-1907 grev talepleri arasında kadın işçilerin ihtiyaçları öne çıkıyordu. Kadınları istihdam eden işkollarındaki grevlerde bir şekilde ücretli doğum izni (genellikle doğum öncesi dört, sonrası altı hafta), emzirme izni ve fabrikalarda kreş açılmasından söz etmeyen tek bir belgeye rastlanamaz.” Ve belki de en çarpıcısı: kadın işçiler ustabaşları ve patronların taciz ve istismarlarına karşı da eylemlere girişmekteydi: 1913’te Moskova’daki Grisov fabrikasında patlak veren grevin gerekçesi, “fabrika yönetiminin tutumu, kabul edilebilir gibi değil. Ancak fuhuş sözcüğüyle tanımlanabilir” idi. Kadın grevcilerin talepleri arasında, doğum/emzirme izni, eşit işe eşit ücret vb.nin yanı sıra, “özellikle kadın işçilere kibar davranılması, küfrün yasaklanması”nın yer alması giderek yaygınlaşıyordu; 1911’de Yartsev’deki Khludovsky fabrikasında 5000 işçiyi greve çıkartan olay, usta başlardan birinin kadın işçileri taciz etmesiydi…

Kadınları yığınsal olarak proletaryaya çeken 1914 savaşı, kadın militanlığını daha da yoğunlaştıracaktı. Devrim öncesinde yüzlerce kadın Bolşevik Parti’ye üye olmuştu, parti çalışmalarına yasal ya da gizli, her kademede katılıyorlardı: yerel parti komitelerinde yöneticilik, kuryelik, ajitatörlük, parti yayınları…

Çünkü savaş hayatı daha da zorlaştırmıştı. Petrograd’da büyük çoğunluğu kadınlardan oluşan ekmek kuyrukları kilometreleri bulmuştu. Ve Bolşeviklerin “Erkeklerimizi geri getirin!” sloganı, kentlerde olduğu kadar kırsalda da yankılanıyordu.

Savaşın ilk birkaç ayının şaşkınlığı ve şoven havasını dağıtan, yine kadın emekçiler olacaktı. 6 Nisan 1915’te Petrograd’da et satışları bir günlüğüne askıya alındığında, kadınlar büyük kasap dükkânlarının vitrinlerini aşağı indirerek tezgâhları yağmaladılar; aynı sahne iki gün sonra ekmek kıtlığı nedeniyle Moskova’da tekrarlanacaktı. Kentin emniyet amiri üzerine yağan kaldırım taşlarından yara-bere içinde kurtulabilmişti. Bu sahneler kısa sürede ülkenin tüm büyük kentlerine yayıldı.

Ekmek ayaklanmaları, “ekmek grevleri”ne kapı araladı: Haziran 1915’te İvanovo-Voznesensk’deki grev, “un grevi” olarak anılır. Bir ay sonra ise, kadınlar savaşa son verilmesi, cezaevlerindeki işçilerin serbest bırakılması için sokaklara dökülürler bu kez; grevin bastırılması, gösterilerin engellenmesi yönündeki polis müdahalesi, otuz kişinin ölümüne yol açar. Kadınlar ateş etmelerini önlemek için kendilerini güvenlik güçlerinin önüne atmaktadırlar.

Savaş işçileri hızla siyasallaştırır: 1915’te gerçekleştirilen 928 grevin 715’i ekonomik, 213’ü siyasal taleplere dayanmaktadır. Siyasallaşma 1916 boyunca daha da hızlanacak, yaygınlaşacaktır: yıl boyunca siyasal amaçlı grevlere katılan işçi sayısı 280.943; ekonomik amaçlı grevlere katılan işçi sayısı ise 221.136’dır. Ocak 1917 tarihli bir emniyet raporu, “Dükkânların önünde sonu gelmeyen kuyruklarda beklemekten yorgun düşmüş, aç ve hasta çocuklarının yüzlerini görme ıstırabına katlanan anaların artık devrime (…) çok yakın olduğunu ve bir kıvılcımın infilak ettireceği bir patlayıcı dükkânına benzedikleri için çok tehlikeli olduklarını” kaydediyordu.

1917’nin 8 Mart’ı emniyet raporunu haklı çıkardı.

Başlangıçta hiçbir radikal partinin o gün olay çıkartmaya niyeti yoktu. Her 8 Mart gibi, alanlarda toplanılacak, bildiriler dağıtılacak, konuşmalar yapılacaktı. Hatta Petrograd’da Bolşevik Parti temsilcisi V. Kayurov bir gün önce partili işçi kadınlara bireysel eylemlerden uzak durmalarını, partinin talimatlarına uymalarını salık vermişti.

Ancak 8 Mart (23 Şubat) sabahı Petrograd’lı birkaç yüz dokuma işçisi kadın, bir günlük siyasal grev çağrısı yapma kararı aldı. Aralarından seçtikleri temsilcileri komşu fabrikalara gönderdiler. Kayurov kadınların grev çağrısından rastlantı sonucu bulunduğu bu fabrikalardan birinde haberdar olacaktı. Kadınların “disiplinsizliği”ne çok öfkelendiğini itiraf edecekti sonraki anılarında.

23 Şubat öğlen vakti, işçi kadınların grevine 90.000 işçi katılmıştı. Bolşevikler kadınların çağrısına çarnaçar uymak zorunda kaldılar… Grevci işçiler Viborg mahallesinden kent merkezine doğru yürürken sabahtan beri ekmek kuyruğunda bekleyen kadınlar katıldı onlara. Hep birlikte Belediye Duması’nın önüne yöneldiler.

Sokaklar gün boyu insan kaynadı. Her köşede toplaşıp dağılan kalabalıklar ekmek, barış ve daha yüksek ücret taleplerini haykırıyorlardı: “Ekmek yoksa çalışma da yok!”

1917 Şubat devrimi başlamıştı. Tıpkı Troçki’nin dediği gibi: “Tabandan bir devrim başlayıp kendi devrimci örgütünün direncini alt etti; inisiyatifi işçi sınıfının en çok ezilen, en fazla aşağılanan kesimi, kadın tekstil işçileri üstlenmişti.” “Geleceğin tarihçileri Rus Devrimi’ni kimin başlattığını araştırırken angaje teoriler yaratmasınlar,” diye yankılıyordu Pitirim Sorokin. “Rus Devrimi’ni ekmek ve ringa balığı isteyen aç kadınlar ve çocuklar başlattı.”

Çar devrilmişti…

Türkiye’de Emekçi Kadınların Mücadeleleri

Sanayi, Osmanlı İmparatorluğu topraklarına geç girdi. Geleneksel tezgâhların yerini fabrikalara bırakması, ancak Tanzimat’tan sonra, ordunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve çoğunlukla askerleri istihdam eden çuha, deri, silah, barut vb. fabrikaları ile başlayan bir süreçtir. Öte yandan Tanzimat’la birlikte iş yaşamının da liberalleşmesiyle birlikte, özellikle ellerinde belirli miktarda sermaye birikimi olan gayrımüslimler sınaî üretime yönelerek ücretli işçi çalıştırmaya başladılar. Bu tohum hâlindeki işçi sınıfı, ortaya çıktığı andan itibaren mücadeleci özelliklerini gözler önüne serecekti. İlk grevler, 19. yüzyılın ikinci yarısında baş gösterecek, bu coğrafyadaki grevler tarihini Zonguldak kömür madenleri, İstanbul tersaneleri başlatacaktı. 1870’li yıllarda ülke ekonomisinin iflası, işçilerin “krizin yükünü üstlenmeme” kararlılıklarını göstermelerine vesile olacaktı. Demiryolu işçileri, iskele hamalları, terzihane işçileri, duvarcılar ve daha nice emek erbabı, ödenmeyen ya da kuru ekmeğe yetmeyen ücretlere karşı tepkilerini sıklaşan grevlerle ortaya koyacaklardı.

Osmanlı proletaryasının ilk kadınları, tahmin edilebileceği üzere, gayrımüslimlerdi. Ve erkekler kadar mücadeleci olabileceklerini daha baştan açığa çıkardılar. Osmanlı’nın kadın işçi eylemleriyle tanışmasının tarihi 1830’lu yıllara dayanmaktadır. 1839 yılında bugün Bulgaristan sınırları içerisinde olan Plevne’de fabrikada çalışan kadın işçiler, kendilerini işlerinden edeceği kaygısıyla fabrikada makinelerin kurulmasına karşı isyan edecektir. Aynı eylem, yine günümüzde Bulgaristan sınırları içinde bulunan Samarkov’daki bir tekstil fabrikasında 1851’de tekrarlanır.¹¹

1876’da Feshane’de çalışan hemen tümü Rum ve Ermeni 50 kadın işçi işi bırakarak o dönemde hükümet merkezini barındıran Bab-ı Ali’ye bir yürüyüş düzenleyip ödenmemiş ücretlerinin ödenmesini talep eden bir dilekçe verdiler.

İşçi hareketleri, özellikle Avrupa’daki sınıf kardeşleriyle daha yakın ilişki içerisinde olan Rumelili işçiler II. Meşrutiyet’in getirdiği göreli özgürlük ikliminde sosyalist yapılanmalarla daha yakın ilişki kurmaya başladılar.

Sosyalist nitelikli tüm işçi örgütleri arasında en fazla ön plana çıkan ve faaliyetleriyle dikkat çeken örgüt, 1909’da kurulan Selanik Sosyalist İşçiler Federasyonu olmuştur. Federasyon, kadın üyeleri de içermektedir; örneğin 28 Ağustos 1909’da düzenlediği ve 6000’i aşkın işçinin katıldığı “uluslararası işçi eğlencesi”nde kadın konuşmacıların da söz aldığı bildirilir. Federasyon “işçi ailelerini bir bütün olarak 1 Mayıs kutlamalarına, sendikanın düzenlediği gezi, eğlence ve pikniklere katma faaliyetleri, grev yapan işçilerin aileleri için bağışlar ve yemek paketleri toplayarak dağıtması, spor takımları kurarak sendikalar arası müsabakalar düzenlemesi, halk kütüphaneleri açması, akşam sınıfları tertip ederek genç kızlar tarafından okuma yazma dersleri vermesi vb. faaliyetleri işçiler arasında dayanışmayı ve bir sınıf olabilme bilincini artırmayı hedeflemekteydi. Tüm bu hedef ve faaliyetleriyle Federasyon, Osmanlı işçi örgütlenmesinin geneli açısından oldukça üst bir konumda yer almakta ve farklı etnik-dini kimliklerden işçileri bir araya getirebilme çabalarıyla farklılığını ortaya koymaktaydı.”¹²

Bu dönemde grevlerin de hızlandığını ve grev ve işçi hareketlerine kadın katılımının yoğunlaştığını görüyoruz. Örneğin 1911’de Selanik’te 90’ı kadın 490 tütün işçisinin grevi… Kuşku yok ki özellikle Trakya’da yükselen işçi hareketi, “eril” özelliklerinden sıyrılabilmiş değildi, erkek işçilerin yerine kadın işçilerin istihdam edilmemesi talebini grevlerinde gündemleştirmekteydiler.

Kentlerde, özellikle de fabrikalarda kadınların yığınsal istihdamı, Osmanlı’nın uzun savaş yıllarında, yani 1912’den itibaren, genç erkeklerin cepheden cepheye sürülmesinin yarattığı emek açığını gidermek üzere gerçekleşecektir. Hane halkını geçindirmek zorunluluğuyla karşı karşıya kalan kadınlar erkek berberliğinden inşaat işçiliğine, sokakların temizlenmesinden mermi imaline her işte çalıştırılmaya başlanır. 1917 yılında kurulan kadın amele taburlarıyla kadınlar askere dahi alınacaktır.

Kadın emeğini cazip kılan bir etken erkek işçilerin savaşlarda kırılması ise eğer, bir diğeri de kadın ücretlerinin düşüklüğüdür. Bir örnekle: “The Oriental Carpet Manufacture Ltd. Şirketi’nin halı tezgâhlarında çalıştırılan kadın ve çocukların gündelik ücreti, 1,6 kuruştu. 1907-1908 yıllarında, günde 16 saat çalışıp 40 para veya 2 kuruş alan Sivaslı bir kadın işçi, bir günlük ücretiyle fiyatı 5 kuruş olan bir ekmek bile alamıyordu, 1913-1914 yıllarında ortalama gündelik ücret tarım kesiminde kadınlar için 2-6 kuruş yani erkeklere verilen ücretin hemen, hemen yarısı kadar olmuştur.”¹³ Kadın işçiliğine en düşük ücretler, bugün olduğu gibi Osmanlı’da da Kürt vilayetlerinde ödeniyordu; Urfa Sancağı’nda günde 1 kuruşa çalışan kadın sayısı az değildi. Her durumda, 1915 sanayi sayımları, kadın ücretlerinin, hiçbir yerde ve hiçbir sektörde erkek ücretlerinin yarısını aşmadığını göstermektedir.¹⁴

Bu durum, ancak II. Meşrutiyet’le gelen göreli özgürlük ortamında grev ve işçi hareketlerinin yoğunlaşmasıyla kısmen düzelecek ve genel ücret düzeylerinde bir iyileşme sağlanabilecekti.

Öte yandan feminizm, özellikle reform çabalarının yoğunlaştığı 19. yüzyıl sonlarında Osmanlı topraklarına giriş yapacak ve “kadın hakları” sorununu Osmanlı’daki yenileşme çabalarının ayrılmaz bir parçası hâline getirecekti. 20. yüzyıl başlarında pıtrak gibi biten ve özellikle de İttihat ve Terakki çevresinden kadınları seferber eden kadın dernekleri, kadınların mesleklere girebilme hakkını savunurken, işçi kadınların istihdamını da savunmuş, (ancak düşük ücretleri sorun etmemişlerdir).

Osmanlı kadın hareketi (ve onun mirasçısı erken dönem Cumhuriyet feminizmi) iktidarı ele geçirmekte olan bir sınıfla fazlasıyla iç içe girmiş, reformlardan, modernleşmeden yana açık tavır almakla birlikte, rejimle çatışmayı (örneğin Britanya süfrajetlerinde olduğu gibi) göze alamamıştır. Böylelikle orta ve üst sınıf kadınlarının talepleri Cumhuriyet rejimi tarafından temellük edilir, örneğin kadınlara seçme ve seçilme hakkı onlar bu uğurda neredeyse hiç mücadele etmeden verilirken, kadın dernekleri de “artık talep edecek bir şeyleri kalmadığı” gerekçesiyle kapatılmış ya da kendilerini lağvetmişlerdir.

Kadınların, özellikle de emekçi kadınların insanca bir yaşam ve özgürleşme mücadelesi, on yıllar boyu ağır baskılar altında gizli faaliyet göstermek durumunda kalan sosyalist hareket tarafından üstlenilmiştir. Bu anlamda, kadın sendikacı Zehra Kosova’yı, sosyalist militan Fatma Nudiye Yalçı’yı, çeşitli yayın organlarında (bu meyanda Cumhuriyet gazetesinde) kadınların iktisadî-siyasal-toplumsal ve cinsel kurtuluşu konusunda yazılar yazan, ikiyüzlü burjuva ahlâkını eleştiren iki sosyalist kadını, Sabiha Sertel ve Suat Derviş’i özel olarak anmak gerekir.

1950’li yıllarda kurulan kadın dernekleri ise (Kadın Haklarını Koruma Demeği, Türk Anneler Demeği, Türkiye Kadın Dernekleri Federasyonu, Türk Kadınları Kültür Demeği, Ev Ekonomisi Kulübü), kendilerini esas olarak hayır faaliyetleri ve Kemalizm’in kadınlara sağladığı hakların korunması/savunulması ile sınırlandırmışlardır.

Siyasal iktidar 1950’lerden itibaren özel sektör eliyle sanayileşmeye ağırlık verecek, bu ise kentlerde hatırı sayılır bir sanayi proletaryasının oluşmasını tetikleyecektir. 50’lerde korporatist ve kliyentalist bir sendikacılık ile denetim altında tutulan işçi sınıfı, 27 Mayıs Anayasası’nın getirdiği göreli özgürlük ortamında, işçilerin örgütlenmesi ve işçi eylemleri büyük bir ivme kazanacaktı. Bu ivmenin siyasal arenadaki göstergesi 1961’de bir grup işçi tarafından kurulan ve ilk seçimlerde parlamentoya 15 milletvekili seçtirmeyi başaran Türkiye İşçi Partisi (ki 1970’ten itibaren 12 Mart’ta kapatılana dek bir kadın başkan, Behice Boran tarafından yönetilecekti) ve 1967’de kurulan DİSK idi. 1963’te çıkartılan sendikalar yasası ve toplu iş sözleşmesi, grev ve lokavt yasası ile işçi eylemliliği ilk kez yasal bir çerçeve edinmiş oldu. Ve ilk vesilede bu çerçevenin dışına taştı: 15-16 Haziran 1970’te grev hakkının kısıtlanmasını öngören ve yeni kurulan DİSK’in etkinliğini sınırlandırmaya yönelik yasa tasarısına karşı onbinlerce işçi İstanbul’a doğru yürüyüşe geçti. Kadın işçiler de…

1970 yılının 16 Haziran sabahı, günlerden Salı. Polis telsizlerinden şu bilgiler veriliyor: “Levent ve çevresindeki bütün fabrikalardaki çalışan işçiler işi bıraktı, efendim. Hepsi kapılardan çıkıyor, efendim… Bazılarının ellerinde sopalara takılmış kartonlar var… Yazıları okuyamıyorum… Şimdi birisini seçebildim, efendim. ‘Sendikamız anamız, feda olsun canımız’ yazıyor… Evet, anaları sendikaymış efendim. Birisinde ‘Demirel istifa’ yazılı… Hepsi Tekfen Fabrikasına doğru yürüyor efendim…” “…Hayır ellerinde bir şey yok. Bazılarının elinde sopa var, pankart astıkları sopa gibi şeyler efendim. Kadın işçiler öne geçti, efendim.”¹⁵

Öne geçmişlerdi… Sendikalarda, grev komitelerinde…

Kadın işçilerin sayıca artışı ve sınıf mücadelesindeki görünürlüklerinin, 1968’in ülkedeki yansımalarıyla birleşmesi kadın örgütlenmeleri alanına yeni bir soluk katacaktı. O güne dek genellikle meslek sahibi orta sınıf kadınların ayrıcalığı olan ve siyasal düzlemde “Kemalizm’in Türk kadınlarına kazandırdıklarına sahip çıkma, gericiliğe karşı mücadele etme” hedeflerinin ötesine geçmeyen kadın örgütlerinin yerini emekçi kadınların taleplerine ağırlık veren, anti-emperyalist (1969’da Suat Derviş ve Neriman Hikmet öncülünde kurulan Devrimci Kadınlar Derneği) ve anti-kapitalist (1975’te kurulan İlerici Kadınlar Derneği) vurgulu kadın örgütlenmeleri alacaktır. 1970’li yıllarda kitleselleşen kadın emekçi hareketinin gündemi, İKD’nin “Eşit işe eşit ücret”, “her işyerine kreş”, “ücretli doğum izni, emzirme izni” gibi taleplerin yanısıra, savaş ve faşizm karşıtı eylemlerle biçimlenecekti. İKD 1980’in eşiğinde, 15.000’e varan üye sayısı ve 1 Mayıs’lara kattığı 40 bin kadar kadın işçiyle ülkenin en yığınsal kadın örgütü olmuştur.

***

Başa dönelim… Buraya kadar anlattıklarım neyi ifade ediyor?

Öncelikle -daha öncesini, örneğin 15-16. yüzyıl köylü ayaklanmalarına kadın katılımını ya da burjuva devrimlerinde idam sehpasına çıkmayı göze alacak kadar gözü kara bir militanlık sergileyen kadınları saymazsak- “kadın hareket(ler)i”, sınaî proletaryanın yığınsallık kazandığı ve buna koşut olarak mücadeleciliğini sergilediği 19. yüzyıl başlarından beri tarih sahnesindedir. Kadınlar ta başından beri sınıfsal ve ulusal kurtuluş mücadelelerine katılmış ve bu mücadelelerde zaman, zaman başı çekmiştir.

Bu sava “ama bu örneklerin pek azı kadınların özgül taleplerinden kalkınmıştır; kadınları kendi talepleri doğrultusunda harekete çağıran tek hareket, feminizmdir,” yollu itirazlar geleceğini tahmin ediyorum.

Ben bu itirazın geçersiz olduğunu düşünüyorum. Kadınlara evde oturmayı, çocuklarının sevecen anası, kocasının uysal hizmetkârı, mahallenin iffetli bacısı olmayı va’zeden tüm geleneksel rol dayatmalarına karşı, kendi hayatının aktörü, toplumsal dönüşüm mücadelesinin bir katılımcısı olmaya yönelen her başkaldırı, bir “kadın hareketi”dir… Kadın hareket(ler)inin böyle vasıflandırılabilmek için kendilerini “feminist” olarak tanımlamalarına gereksinimleri yoktur. Bu ABD’li “Weatherwoman” Bernardine Dohr için de geçerlidir, Alman RAF militanı Ulrike Meinhoff için de Bolşevik Alexandra Kollontai için de, bugün “direniş güzelleştirir” şiarıyla grevlerinin birinci yılına yaklaşan Flormar işçileri için de…

Şunu vurgulamak gerek; 20. yüzyıl başındaki ilk, 1968 hareketinden doğan ikinci dalgasıyla, feminizm, kadın hareketlerinin bir varyantıdır. Kadın hareketine, inkâr edilmesi, küçümsenmesi mümkün olmayan, önemli katkıları olmuş bir varyant. Toplumlarda kök salmış ataerkil yönelimlere, jinekofobiye karşı, kadın erkek ilişkilerindeki gündelik eşitsizliklere karşı uyarıcılığıyla, ataerkinin gündelik yaşamdaki yansımalarını, ana akımın “vaka-yi adiye”den addettiği sıradan eril şiddeti gündemleştirmesiyle kadınlara yeni bir farkındalık alanı açmıştır.

Ancak bizzat feminizmin tarihi, bu hareketin kendini toplumsal dönüşüm, her türlü sömürü ve tahakküm biçiminin ortadan kaldırıldığı yeni ve eşitlikçi bir toplum tahayyülünden ayrı tuttuğu ölçüde, egemen sınıflar tarafından temellük ederek güdükleştiğini, etkisizleştiğini gösteriyor.

Oysa kadınların eşitliği ve özgürlüğü ya da kadınların kurtuluşu düşüncesi, toplumsal dönüşüm ve eşitlik isteklerinin bir parçasıdır. Ezilenler, sömürülenler ne zaman eşitlik ve özgürlük için ayağa kalksa, bağırlarında kadınların da kendilerine biçilmiş rollerin cenderesini kırma, hayata katılma, kendi yazgılarını ellerine alma düşleri de yeşermektedir. İlk “Kadın ve Yurttaş Hakları” bildirgesi, Fransız (Olympe de Gouges) ve ABD (Mary Wollstonecraft) burjuva devrimlerinin bağrından doğmuş, ABD’de ilk kadın hareketleri, kölecilik karşıtı mücadelelerinden yeşermiş, kıta Avrupası’nın ilk feminist sesleri 1848 devriminin altüstlüğü içerisinde yükselmiştir. 1871 Paris Komünü’nden 1917 Sovyet Devrimi’ne geçen tarihsel kesit, feministlerden Narodniklere, Bolşeviklerden anarşistlere yüzbinlerce kadının “Biz varız!” haykırışına ses vermiştir. 20. yüzyılın ulusal kurtuluş savaşları, Cezayir’den Angola’ya, Vietnam’dan Tamil Kaplanları’na onbinlerce kadının ulusal kurtuluşun yanıbaşına kadınların eşitliği ve özgürlüğü programını eklemelerinde etken olmuştur. Ve nihayet, ikinci feminist dalga, doğrudan 1968 ayaklanmalarının çocuğudur…

***

Bugün bu coğrafyada kadınlar bir kez daha hayatın etkin özneleri olma uğraşını veriyorlar. Kadınlara yönelik şiddete, katliam boyutuna varan kadın cinayetlerine, kız çocukların küçük yaşta evlendirilmesine yönelik yasal düzenleme girişimlerine karşı seslerini yükseltiyorlar. Bunun yanısıra, hayatı topyekûn değiştirme uğraşına talip olduklarını açık bir biçimde ortaya koyuyorlar: Gezi direnişinin her evresindeydiler örneğin: kürsülerde, barikatlarda, alanlarda… Novamed’den Flormar’a, Tekel direnişinden Tekirdağ’daki Prettl Endüstri sistemlerinde çalışan kadın işçilerin grevine, daha yüksek ücretler, insanca çalışma koşulları için gövdelerini koyuyorlar ortaya. Kürt hareketinde kadınlar, “dağlarda da, kentlerde de, kırsalda da; siyasette de, yerelde de, savaşta da varız, özgür bir yaşamı birlikte kuracağız!” diye haykırıyorlar. Sendikalarda, derneklerde görev alıp mitinglerde, gösteri yürüyüşlerinde ön safları tutuyorlar. Kırsalda topraklarını, ormanlarını, sularını talana kaptırmamanın kavgasını veriyorlar. Cumartesi Anaları olup gözaltında kaybedilmiş kızlarının, oğullarının, eşlerinin hesabını soruyorlar. Kitap yazıyor, resim yapıyor, tiyatroda oynuyorlar. Ve hayatın içine karıştıkça, “özneleştikçe” devletin şiddetini de çekiyorlar üzerlerine: Bugün cezaevlerinde kadın tutuklu ve hükümlü sayısı 10 bini geçti (AKP’nin iktidara geldiği 2002 yılında bu sayı 2100 dolaylarındaydı¹⁶). 50 bin kadar siyasal tutsağın 7-8 binini kadınlar oluşturuyor.

Bu mayalanmayı hayra yormak gerek. “Dipten gelen dalga”lar, en alttakileri üste, en arkadakileri öne çıkarır. Toplumsal dönüşüm momentleri, kadınların korku çemberini kırdıkları, kendilerine dayatılan rollere başkaldırdıkları, ataerkinin her biçim ve veçhesine meydan okudukları momentlerdir. Bu nedenledir ki “müesses nizam”, “Önce kadınları vurun!” diye buyurur… Günümüzün yeni-muhafazakârlığı kadınları çocukluklarını yaşayamadan evlendirmeye, üç kuruşa çalıştırmaya, tüm sosyal güvencelerinden arındırıp tüm yeniden üretim görevlerini bilabedel sırtlarına yıkmaya, bedenlerine yönelen eril şiddeti çeşitli “hafifletici nedenler”le görünmezleştirmeye ve bağışlamaya, onları evlerine kapatmaya, kılık kıyafetlerine nizam-intizam vermeye, nasıl yaşayacaklarına dair talimatlar yağdırırken tam da bunu yapmaktadır!

Eğer günümüzdeki kadın mayalanması bugün hepimizi köleleştiren, eşitsizlikleri büyütürken yeryüzündeki yaşama el koyan kapitalizmin yıkılıp yerine eşitlikçi, özgürlükçü bir toplumun inşa edilmesinin habercisiyse, bu kuruluşta rol alacak kadınların, kazandıkları özgürlük ve eşitliği bundan böyle kimseye kaptırmayacakları bilinmeli ve kabullenilmelidir…

22 Şubat 2019, İstanbul.

---

1. 3 Mart 2019 tarihinde Ankara İşçi Meclisi’nce düzenlenen “Toplumsal Mücadelede Kadın” paneli ve 7 Mart 2019’da Kaldıraç Dergisi’nce İstanbul’da düzenlenen “Kadınlar ve Devrimci Mücadele” başlıklı söyleşide yapılan sunum…
2. Peter Kropotkin.
3. Corinne Maier, “The Hidden Women of Paris”, New York Times, 7 Mayıs 2018… https://www.nytimes.com/2018/05/07/opinion/france-protests-68-women.html
4. Françoise Picq, “Feminism in France in the seventies: the MLF”… http://autonomies.org/2018/04/feminism-and-beyond-in-may-68/
5. Françoise Picq, a.y.
6. Picq, a.y.
7. Toplumun derin cinsiyetçi yapısına karşın Kenyalı kadınlar arasında gerillaya katılan Kikuyu kadınlar vardır. Bunlar, erkeklerin kendilerini sınırlamak istediği domestik görevlere itiraz ederek askerî görevlerin üstesinden gelebileceklerini kanıtlamaya uğraşmışlardır. Nitekim “üçüncü yemin” mertebesine ulaşan savaşçıların katılabildiği Mau Mau İç Gizli Konsey’de cinsiyet farklılıkları ortadan kalkmaktadır.
8. Christopher C. Harmon ve Paula Holmes-Eber, “Women in Terrorist Undergrounds”… https://globalecco.org/women-in-terrorist-undergrounds
9. Candice Ortbals ve Lori Poloni-Staudinger, “How Gender Intersects with Political Violence and Terrorism”, Oxford Research Encyclopedia of Politics, Şubat 2018… http://oxfordre.com/politics/view/10.
10. IWW Nisan 1907’de New Orleans’da bir fahişeler grevi örgütleyecekti. Grevci fahişelere destek için üyelerini genelevleri boykota çağırdı. Fahişeler mücadeleyi kazandılar. Ve kısa bir süre sonra, “grev kırıcıları boykot edecekleri”ni duyurdular.
11. Merve Küçüksarp, “Osmanlı’da Kadın Emeğinin Kısa Tarihi”, Bianet, 8 Mart 2018… https://m.bianet.org/bianet/tarih/194967-osmanli-da-kadin-emeginin-kisa-tarihi
12. Kadir Yıldırım, “Balkan Savaşları’nın Osmanlı’da İşçi Hareketleri Üzerindeki Etkileri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/2 (Kış 2012), s. 213-234.
13. Mehmet Ali Gürol, “Osmanlı Devleti’nde XIX. Yüzyılda Çalışma Yaşamı ve Girişimcilikte Kadın”, Osmanlı Ansiklopedisi, s. 595.
14. “Bu konuda somut örnekler vermek gerekirse, en fazla ücretin ödendiği sanayi dalı olan konservecilikte erkek işçilerin 25-30 Kuruş arası günlük ücret almaları na karşın, kadınlara ödenen günlük ücret tutan 8-10 Kuruş olmuş, yine benzer şekilde, sırasıyla en fazla ödeme yapılan sektöre göre olmak kaydıyla erkek ve kadın işçilere yapılan günlük ödemeler, şekercilik dalında 17-25 Kuruş’a karşın 8-10 Kuruş, dokuma dalında 10-13 Kuruş’a karşın 4-6 Kuruş, sabunculuk dalında 12-15 Kuruşa karşın 2-6 Kuruş olmuştur.” (Mehmet Ali Gürol, a.y.).
15. “15-16 Haziran’da Emekçi Kadınlar”, Uluslararası İşçi Dayanışma Derneği, 23 Haziran 2017… http://uidder.org/15_16_haziranda_emekci_kadinlar.htm.
16. “Tutuklu Sayısı 16 Yılda 4 Kat Arttı”, Evrensel, 1 Haziran 2018.