“Adaletsiz bir dünya ile yüzleşmenin tek yolu ona başkaldırmaktır.”^[1]

Yerkürede ve coğrafyamızda kapitalist zorbalığa karşı itiraz kültürü ve eyleminin tarihin sahnesine çıkışıdır 1968. Var olan kapitalist kültürel kodları, zorbalığı sorgulayan bir devrimci başkaldırıdır.^[2]

Yerkürenin hemen her yerinde başkaldırıya ilham kaynağı olması yanında, hızla büyüyen devrimci bir yangındı. Paris sokaklarında öğrenciler, “Cours camarade, le vieux monde est derrière toi!/ Koş yoldaş, eski dünya arkanda!” diye haykırıyorlardı. Bu öyle bir maratondu ki Paris, Chicago, Londra vb. sokaklarda, binlerce kentte, eski dünya gerçekten de arkada bırakıldı.

Bu “Tout et possible!/ Her şey mümkün!” diyen bir isyandı; isyanın yeniden ve bir kez daha mümkün olduğunun kanıtıydı. İsyan, yaratıcılık ve mücadele ateşi, zaten patlamaya hazır bir barut fıçısını andıran dünyanın fitilini ateşledi. O ateş on yıllarca yandı, yerküreyi kasıp kavurdu.

O, “Halkların Baharı”ydı. Yerkürede 1968’in simgesi, Fransa’da mayıs ayındaki dev öğrenci eylemleriyle tarihin en uzun genel grevinin çakışması olmuştu.

Sonrasında 1968 coğrafyamıza haziran ayında öğrenci hareketinin ayağa kalkmasıyla, üniversitelerdeki boykot ve işgallerle gelip çattı.

Öğrenciler, başka ülkelerdeki kardeşlerinin yolundan yürüdüler.

İsyan heyecanı, bulaşıcılığını bir kez daha kanıtlarken; coğrafyamızda öğrenci hareketiyle sınırlı kalmayan 1968 işçi hareketinin yükselişinin, köylü eylemlerinin, Kürtlerin mücadelesinin yeniden canlanışının da adıydı.

Ve nihayet bu isyan dalgasından işçilerin, gençlerin, kadınların, tüm ezilenlerin öğrenecekleri şey “Gerçekçi ol, imkânsızı iste!” şiarıyla başkaldırmaktı!

Çünkü 1968 Mayısı “Bütün iktidar hayal gücüne!” sloganının anlattığıydı.

Evet, 1968 Mayısı bir öğrenci hareketi olarak başlamıştı. 2 Mayıs’ta Nanterre, 3 Mayıs’ta Sorbonne, sonra da öteki üniversitelerin öğrencileri boykota gitmişti.

6 Mayıs’ta Paris’te 20 bin öğrencinin katıldığı yürüyüş polisin saldırısına uğrayınca barikatlar kurulmaya başladı. Polis baskısı karşısında liseliler de harekete katıldılar. 10 Mayıs’taki büyük yürüyüş yine polis saldırısına uğradı, sokak savaşları sabaha kadar devam etti. Polisin gaddarlığı karşısında işçi hareketi de protestoya katıldı. 13 Mayıs’ta işçi sendikalarıyla öğrencilerin birlikte katıldığı bir yürüyüş bir milyondan fazla insanı bir araya getirdi.

Artık devrimci bir dinamik harekete geçmişti. Öğrenciler Fransa çapında en az 400 “eylem komitesi” oluşturdular: Kitle demokrasisi çiçekleniyordu.

14 Mayıs’tan itibaren işçi sınıfı da bir destek güç olmaktan çıkarak mücadeleye boylu boyunca katılacaktı.

1968 Fransa genel grevi, uzunluğu, dayanıklılığı ve bir fabrika işgalleri dalgasıyla güçlendirilmesi bakımından hâlâ tarihin en büyük genel grevidir. 68 Mayısına asıl devrimci karakterini veren de budur.

Mayıs 1968’in bir dersi isyan ise, öteki dersi de işçi sınıfı için siyasi önderliğin ne denli önemli olduğunu vurgulamasıydı.

1968’in Fransa’sı ile birlikte sembolik önem taşıyan öteki olay da Vietnam’daki Tet Taarruzu’dur. ABD emperyalizmi ve müttefiklerine karşı kahramanca bir bağımsızlık savaşı veren Vietnam halkının bir genel askerî taarruz ve devrim provasıdır.

1968 ertesinde birçok ülkede onyıllardır görülmemiş düzeyde büyük işçi mücadeleleri patlak verdi. Bunların en önemlileri, İtalya’da, Arjantin’de ve İngiltere’de yaşanmıştır.

1968 ile 1975 arası, Avrupa’nın güneyinde bulunan bütün ülkelerde ciddi bir devrimci mayalanma dönemi olmuştur. Bu dönemde Fransa (Mayıs 68), İtalya (1969 “Sıcak Sonbahar”), Yunanistan (1974’te “Albaylar Cuntası”nın devrilmesiyle sonuçlanan 1973 Politeknik ayaklanması), İspanya (Franco’nun ölümü ertesinde büyük işçi sınıfı mücadeleleri ve faşist diktatörlüğün devrilmesi) ve Türkiye (1968 ve sonrasında öğrenci mücadeleleri, 1970’te 15-16 Haziran büyük işçi isyanı, köylülerin toprak işgalleri ve “üretici mitingleri”, Kürtlerin “Doğu Mitingleri” vb.) ciddi kitle mücadeleleriyle sarsılırken, Portekiz’de Avrupa’nın XX. yüzyılının son devrimi yaşanmıştır. 1974 Portekiz Devrimi çürümüş bir faşist rejime karşı bir askerî ayaklanma ile başlamış, daha sonra da demokratik devrimden bir proleter devrimine doğru bir sürekli devrim dinamiği içine girmiştir. Ancak, hem sol önderliklerin hatalı yönelişleri hem de devrimcilerin yuvalanmış olduğu bir askerî birliğin yaptığı erken çıkış dolayısıyla 1975’ten itibaren sönümlenmiştir.

ABD ise, 1960’lı yılları büyük toplumsal çalkantılar ile geçirdi. Önce ülkenin güneyinde o dönemde hâlâ katı ırk ayrımı (“segregation”) kurallarına tâbi olarak yaşayan siyahilerin “medenî haklar hareketi” ülkeyi 1960’ların başından itibaren sarstı. Hareketin pasifist kanadı 1968’de bir suikasta kurban giden Martin Luther King Jr.’un adıyla özdeşleşmiştir. Hareketin devrimci kanadının manevi önderi, siyah İslâmî hareketten ayrıldıktan sonra devrimci Marksizme yaklaşan, enternasyonalist bir bakış açısıyla yüzünü Afrika siyahlarına da çeviren, Che Guevara ile temas içine giren Malcolm X’tir. Malcolm X 1965’te bir suikastta öldürülmüştü. En önemli devrimci örgüt ise 1966’da kurulan Kara Panter Partisiydi.

1960’larda Latin Amerika’da Küba Devrimi’nin yarattığı ivme ve Che Guevara’nın örgütlenmesine katkıda bulunduğu kıta çapındaki devrimci hareket sonucunda, gerilla mücadelesinin damga vurduğu bir devrimci yükselişe sahne olmuştu. Guatemala’dan 70’li yılların ilk yarısında Arjantin’e, askerî diktatörlük altındaki Brezilya ve Uruguay’dan Che’nin hayatını yitirdiği Bolivya’ya birçok ülkede gerilla hareketleri doğmuştu. Kıta işçi sınıfının bu dönemdeki en büyük kitle hareketi ise 1970-1973 kesitinde Şili’de Salvador Allende yönetimindeki Halk Birliği hükûmeti döneminde, hükûmetin uzlaşma politikalarının dışına taşarak devrimci bir durum yaratan Şili proletaryası ve yoksul köylülüğünün mücadelesiydi. Bu mücadele (MIR’a rağmen) hükûmetin reformist stratejisi yüzünden büyük bir yenilgiyle sonuçlanacaktı.

Yine 1960’larda çeşitli coğrafyalar ulusal kurtuluş hareketlerinin yükselişine sahne olmuştur. Vietnam ve Küba’nın yanı sıra bir dizi Afrika ülkesinde (Kongo, Mozambik, Angola, Gine-Bissau vb.) sömürgeciliğe karşı savaş emperyalizmin duvarında ciddi çatlaklar yaratmıştı.

Avrupa’da İrlanda, Bask ve Katalan ulusal kurtuluş hareketleri 1960’ların sonu ve 70’lerin başlarında yeniden canlandı. Aynı şey Irak’taki (Güney’deki) Kürt halkı için de geçerliydi.

En önemlisi de, 1948’de İsrail tarafından vatanından kovulan Filistinlilerin 60’larda gerilla mücadelesi başlatması ve 70’lerin ortalarına kadar çarpıcı eylemlerle sürgünde bir devletin çekirdeğini oluşturabilecek bir demokratik yapılanmaya gitmeleridir.

Metin Altıok’un, “Şölensiz, sevinçsiz yaşıyoruz şimdilerde,/ Bir iğdiş ve buruşuk zamanı”; Özdemir Asaf’ın, “Nelere alışıyor insan/ Alıştıkça şaşırdığı ne çok şeye,” dizelerindeki kapitalist “normal” karşısında 1968, “Memleket bir kurtlar sofrasına döndü mü, isyan haktır,” cümlesiyle Attila İlhan’ın hatırlattığıydı.

Özetle Paris’te başlayan 1968 hemen tüm ülkelerde etkisini gösterdi. Ancak Kuzey’i, Güney’iyle her coğrafyanın 68’i farklıydı. 1968 Japonya’da öğrenci hareketi olarak kalırken; coğrafyamızın 1968 hareketi 1969’dan itibaren devrimci sosyalist bir nitelik kazanmaya başladı.

1968’E DAİR “ZIRVALAR”!

Her büyük olay gibi 1968 de liberal tahrifatın boy hedefi olurken; “68 hareketi sahte bir efsane sahte bir mitostu… Bir sahte efsane, bir sahte mitos oluşturuluyor. Aslında bütün mesele buradan kaynaklanıyor. Biz feodal bir toplumuz. Sanki kendini sorgulamak bir suçmuş bir cürümmüş gibi algılanıyor. Dolayısıyla bu durum, kendilerini hâlâ solcu ve Marksist olarak adlandıranların kendi feodal önyargılarını kıramamış olduklarından kaynaklanıyor,”^[3] diyen Hadi Uluengin’in yanı sıra, Hasan Bülent Kahraman’ın şu zırvalarına da maruz kalmıştır:

“Demek istediğim şudur: Batı’da 68 bir özgürlük hareketidir. Amerika ve Fransa türleri birbirinden farklıdır. Amerika, Columbia kampüsündeki ilk olaylara tanıklık ettiğinde, evet, Vietnam savaşı önde gelen itkiydi. Fakat ondan fazlası vardı: tüm Amerika, Güney’de zencilerin başlattığı temel hak ve özgürlük talebiyle alev almış yanıyordu…

“Paris bu harekete Marksist boyutu kattı. Mayıs 68’de Sorbonne’u, St Michele’i, Odeon’u, St Germain’i dolduran gençler ‘yeni’ Marksist hareket olarak görüp benimsedikleri Maoizmin peşindeydiler. İşçi-öğrenci dayanışmasını arıyor ve gerçekleştiriyorlardı. Ama bu Paris sokaklarına yayılan şiire engel değildi. Öte yandan 68’in Paris’i düpedüz yeni aydınlar kuşağının hareketiydi…

“Türkiye 68’i bu tarihin hiçbir yerinde yok. Biz, 1968’i çok sert bir devlet çatışması olarak yaşadık ve kendi toplumsal ve entelektüel tarihimizin özgüllüğü içinde yaşadık…

“Hareket 1968’de öğrencilere yayıldı. Üniversitedeki kitle esasen 1960’ın hemen öncesinde sokağa çıkıp ‘gücünü’ sınamış, özgüvenini kazanmıştı…

“Öyle şiir falan yoktu bizim 68’imizde. Evet, bir şiir vardır, soldan yazılan ama o ‘devrimci’ şiirdir. İşte, Sofya’daki Devrim Müzesi hakkında yazılmış kaba saba şiiridir. 68 Mayıs’ında Paris sokaklarına saçılan hepsi birbirinden lezzetli ve hülyalı sloganlara bizim 68 gençliği kulağını tıkıyor, muhtemelen onları ya hiç duymuyor ya da duyduklarını yeteri kadar devrimci bulmayarak, ‘burjuva işi’ görüyordu…

“1968’le 1971 arasında üç yıl var. 1971 yeni bir darbedir…

“Askerlerin 12 Mart’ta verdikleri muhtırayı kendi gözlerinde meşrulaştıran öğrencilerin başlattığı gerilla faaliyeti, yeraltı örgütlenmesi, silahlı hareketlerdir.

“Hareketin arkasında 1959 Küba devrimi vardır. Castro ve Che Guavera devrimci romantizmi sonuna kadar tahrik etmiştir…

“12 Mart çok kanlı biter. Tüm kanlı hareketler gibi haksızlığa bulaşmış ve batmıştır…

“1973-1980 arasındaki sokak faşizmine kapı açmıştır. Sonunda 12 Eylül günü devlet faşizmi gelecek ve hepsini yok edecektir.

“1968’in bizdeki tarihi budur. Bu ‘sert’, hatta çok sert, öldürücü, ölüm tarihinin öyle bedensel, cinsel, ruhsal özgürlüklerle ilgisi yoktur…

“Böyle bir hareketin Paris 68’inin ‘şiiriyle’ içli dışlı olması beklenebilir mi?

“Bir de erildir Türkiye’deki 1968 kuşağı. Sonradan kadınları kucaklayan, onlara da alan açan bir görüntü kazanmıştır, kadınlar 68’de mevcuttur ama ‘bacı’ olarak…

“Daha çok irdelememiz gerekiyor Türkiye 1968’ini…”^[4]

Hayır; bunlar yanıt vermeye değmez; sadece hatırlatıp, kayıt altına almakla yetiniyorum; o kadar!

OYSA HAKİKÂT FARKLIDIR

Tüm tahrifatlara rağmen 1968 değerlidir. Çünkü Immanuel Wallerstein’ın “bir dünya devrimi olduğunu” ifade ettiği o, Kuzey’i, Güney’i ile yerküre tarihinin en önemli başkaldırılarındandır.

Kolay mı?

1968’in herkese verdiği ders, devrimci olmayan zamanlarda da devrimi aramanın zorunlu olduğunu anımsatmasıydı. Çünkü 1968’in altını çizdiği gibi devrimi büyütmenin, ona hazırlanmanın başka bir yolu yoktu.

1968 denilince ilk akla gelen Fransa’da yaşananlar olsa da, bu devrimci dalga ne sadece Fransa’ya özgüydü ne de Avrupa’ya; üstelik sadece 1968 ile de sınırlı değildi.

Bu devrimci dalga tüm dünyaya yayıldı ve 20. yüzyılın ikinci yarısının en önemli olayları arasında kendisine yer buldu. Bütün ülkelerde işçiler, öğrenciler, gençler özgürlük, barış ve demokrasi talepleriyle sokaklara çıktılar, grevler yaptılar, fabrika ve okul işgalleri gerçekleştirdiler.

Vietnam savaşı ABD de dâhil olmak üzere eylemleri fitilleyen önemli faktörlerden biriydi. ABD katliamlarının TV kanallarında yayınlanmasıyla New York’ta 100 bin kişilik savaş karşıtı bir eylem gerçekleştirdi. 1968 Martında Vietnam’da 349 sivilin acımasızca öldürülmesi sadece ABD’de değil, tüm dünyada ABD emperyalizmine karşı bir öfke doğurdu.

Japonya Okinawa’daki ABD üssünün kapatılması için gösteriler düzenlendi. Almanya’da, İtalya’da ve diğer Avrupa ülkelerinde de benzer olaylar yaşandı. Latin Amerika’da da ölümüne çatışmalar gerçekleşti. Che’nin CIA tarafından öldürülmesi ABD emperyalizmine karşı öfkeyi iyice biledi. Meksika’da polis göstericilerin üzerine ateş açtı ve yüzlerce kişiyi öldürdü.

1968 devrimci dalgası coğrafyamızı da vurdu. Kapitalizm 60’lı yıllarla birlikte işçi sınıfını ve işçi sınıfının mücadelesini de geliştiriyordu. TİP ve DİSK bu dönemde hayata gözlerini açtı. Fransa’da yaşanan üniversite işgalleri coğrafyamız devrimci gençliğine de örnek oldu: Üniversite işgalleri ile boykotlar yaşandı. Ayrıca ABD’nin 6. Filosuna yönelik devrimci eylemler gerçekleştirildi.

Tüm bunlar Jean-Paul Sartre, “İsyan etmek, varoluşsal bir tercihtir. İnsan, kendi özgürlüğünü ve anlamını bulmak için başkaldırır, çünkü varoluşun özü budur”;^[5] Albert Camus’nün, “İsyan, varoluşun en saf ve en yalın ifadesidir. İsyan etmek, bir insanın varlığını tüm dünyaya ilan etmesidir,”^[6] tespitlerini bir kez daha doğruladı.

Evet 1968 isyanı yeniden olası bir başlangıçtı.

Çünkü isyan bir tartışmanın, altüst oluşun, başkalarına da yol açan bir patlama, niteliksel değişimlerin, özgürlüğün ölümsüz sesidir.

Juvenal’ın, “Onlara ekmek ve sirkler verin, asla isyan etmeyecekler,” ifadesiyle müsemma kapitalist cehennmede isyansız bir tartışma, değişim ya da ütopya mümkün değildir; bunun için başkaldırının yeniden yaşama geçirilmesi gerekir; hem de yenilmek pahasına ve Paulo Freire’nin, “Mücadele, insanların, başkalarınca mahvedilmiş olduklarını görmeleriyle başlar”;^[7] Dante Alighieri’nin, “Cehennemin en karanlık yerleri buhran zamanlarında tarafsız kalanlara ayrılmıştır”; March Bloch’un, “İnsanlar babalarından çok, zamanlarının çocuklarıdır,” uyarıları eşliğinde…

1968 NEYDİ (Mİ)?

Bernard M. Baruch’un, “Milyonlarcası elmanın düşüğünü gördü, ancak sadece Newton ‘Neden’ diye sordu,” ifadesindeki üzere 1968 “Neden?” sorusunu dillendirme cüretiydi…

THKO’lu bir 1968’li Atilla Keskin’in, “En kısa tanımlamayla 68; kendinden önce hiç olmadığı bir şekilde yerleşik kurallara, dogmalara, tabulara, hegemonyoya, otokrasiye ve statükoya karşı uluslararası bir başkaldırıydı.

“Ülkeler arasında farklılıklar olmasına rağmen ortak özellikleri; anti-emperyalist, anti-bürokratik ve anti-otokratik mücadeleler toplamıdır. Dünyanın birçok ülkesinde başta öğrencilerin benzer itiraz ve umutlarla sokağa çıktıkları, bir yandan kapitalist düzenin bütününü, bir yandan da Vietnam savaşı gibi süregelen savaşları sorguladıkları bir yıldı 68.

“68 hayatı başka bir şekilde yaşamanın olanaklı olduğunu düşünenlerin verdiği bir mücadeledir. Bunu mümkün kılabilmek için hayal kurabilen, imkânsız gibi görünen arzuları dile getiren insanların verdiği bir mücadeleydi,”^[8] tanımıyla müsemma 1968 hikâyesi başkaydı…

“Nasıl” mı?

Örneğin bugünlerde sürdürülemez kapitalist yabancılaşma bataklığında yaşa(tıl)dığımız postmodern çöküş koşullarından çok farklı bir devrimci bir ruhtu, eşitlikçi-özgürlük umudunun dünyada kol gezdiğini süreçti.

O, etkisini dünya ölçüsünde hissettiren yakın zamanların devrimci dönemiydi; dünyanın en uzun yılıydı…

Michel Foucault, “Mayıs 68 tartışmasız çok önemli bir deneyimdi,”^[9] derken, Ertuğrul Kürkçü’nün, “1968’in mirası yarına taşınacaksa, bunu elbette bir devrime her şeyden çok ihtiyacı olanlar, kapitalizmle ve otoriter devletle iç içe yaşayamayacak olanlar, onların tarihçileri ve düşünürleri yapacak,” notunu düştüğü şeydi.

Kolay mı?

Büyük kırılmalara ve tartışmalara yol açan hakikât, yani XX. yüzyılın en devasa toplumsal muhalefet dalgası, zamanın anti-kapitalist, düzen karşıtı ruhuydu 1968 hareketi…

Etkileri kendinden sonraki mücadeleleri de esinleyen bir hareket, bir kuşak olarak tarihe geçen 1968, II. Dünya Savaşı sonrası ABD hegemonyası çerçevesinde ortaya çıkan yeni dünya düzeninin ekonomik, siyasal ve kültürel yapısına karşı özellikle gençliğin radikal tepkisi olarak açığa çıktı.

ABD’nin Vietnam müdahalesi sözde “hür dünya” (burjuva demokrasisinden tüketim kültürüne, Amerikan yaşam tarzına verilen ad) yanılsamasını yerle bir etmişti.

Kapitalist düzen(sizliğ)in toplumu siyasal alanın dışına atan otoriter yapısına karşı muhalefet yükselirken; gelecekteki toplumun nüvelerinin bugünden oluşturulmasına yönelik pratikler üretti. “Devrim Hemen Şimdi” sloganı dönemin temel düsturlarından biriydi.

’68 ilhamını Latin-Amerika’da ve sömürge dünyasında ortaya çıkan kurtuluş mücadelelerinden alıyordu. Küba ve Çin kültür devrimleri de hareketin esinlendiği diğer gelişmeler oldu.

Fransa’nın bütününü kapsayan genel greve 11 milyon işçi katıldığı ve Avrupa tarihinin en kalabalık grevi sayılan gerçek ’68 hareketi, böylelikle çok daha geniş bir toplumsal güce dönüştü; ve yeni toplumsal mücadele biçimlerine ilhamı kaynağı oldu.

Eric Hobsbawn’ın sözleriyle, “Gençlik eylemlerinin merkez üssü” Paris, Türkiye’den ABD’ye tüm coğrafyalarda kapitalizme yeni bir isyan dalgasının startını verdi.

Bu arada hatırlatmadan geçilmemeli: 1968 denince, genel olarak öğrencilerden söz edilir. Ancak bu tek başına yeterli değildir. Mesela Avrupa’da, Fransa olsun, İtalya olsun, kısmen Almanya, İngiltere olsun, esas olarak öğrenci hareketi işçi hareketiyle omuz omuza protestolarını yürüttü.

Daha önce de ifade ettiğim gibi, Güney’deki itiraz Kuzey’inkinden farklı olarak, kültürelden çok, devrimci politik ve ulusal bir itirazdı. ABD’nin hâkimiyetine ve ABD hâkimiyetinin içerideki taşıyıcısı olduğu bilinen hükûmetlere, onun ortaklarına yönelik bir itiraz yükseltiliyordu. Dolayısıyla, üçüncü dünyadaki diğer hareketlere, Venezuela, Meksika, Vietnam, Filistin’deki itirazlara daha çok benzeyen bir dili olduğunu söylemek mümkündür; tıpkı coğrafyamızdaki uzun 1968 ve ağır bilançosundaki üzere…

Coğrafyamızın 1968’i, Batı Avrupa’dan ve ABD’den farklı olarak, bir-iki yılla sınırlı kalmadı; 1980’e dek sürdü; sınıf çatışması ritminde 1980’e kadar geldi.

Ağır bir bilanço vardı yaşananda. Başarılamamış bir devrim, gerçekleştirilememiş bir devrimci zafer vardı. Böyle olmasına rağmen, bugün o dönem hâlâ son derece önem taşır.

Bu çerçevede, uzun süren 1968, coğrafyamız tarihinde -bütün zaaflarına rağmen- yapıcı, ilerletici bir rol oynadı.

Örneğin coğrafyamızın 1968 kuşağı, Fransa’dan hemen 1 ay sonra üniversite eylemleri ile başlayarak, süreç içinde ülkenin tüm siyasal mücadelelerinin parçası hâline geldi. Hareketin ilk adımı, 1968 Haziranında, Ankara Üniversitesi Dil Tarih-Coğrafya Fakültesi öğrencilerinin eğitim reformu talebiyle boykot örgütlemesiyle atıldı. Kampüsü işgal eden öğrencilerin eğitim reformu talebi, hem Fransa ’68’inin etkisini hem de gençlerin devrimci bilincini gösteriyordu:

“Dünya gençliği bizden çok daha iyi şartlarda bulunurken, daha iyi olanaklara kavuşmak için mücadele verirken, pek ilkel koşullarla ve en ilkel yönetmeliklerle öğrenimimize devam etmemiz, Türk gençliğinin devrimcilik görüşü ile bağdaşmamaktadır.”

İstanbul Üniversitesinde örgütlenen eğitim boykotunun sebebini, dönemin devrimci liderlerinden Harun Karadeniz; “Niçin ve kimin için eğitim yaptığımızı düşünmeden, rastgele öğrenim kurumlarında, rastgele bilgiler genç kafalara yerleştirilmektedir,” sözleriyle anlatıyordu.

Eğitim reformu boykotlarının hemen ardından, üniversite gençliği bu kez hedefine Amerikan emperyalizmini yerleştirdi. 15 Temmuz’da ABD 6. Filosu Dolmabahçe’ye demir atınca, İstanbul Teknik Üniversitesi öğrencileri, üzerinde “6. Filo Defol” yazılı pankartlarla yürüyüşe geçti. Öğrencilerin hazırladığı bildiri, 6. Filo’nun simgelediği emperyalizme bakışı açıkça ortaya koyuyordu:

“6. Filo, 54 tane ikili anlaşmanın ve 101 adet Amerikan üssünün bekçisidir ve halkımıza dost değil düşman bir kuvvettir… 6. Filo toprak ağalarının düzenini beklemektedir… 6. Filo, düşük ücretlerle çalıştırılan işçilerin değil, bu işçileri sömüren, bu işçileri ücret kölesi olarak çalıştıran sömürgen şirketlerin düzenini beklemektedir… 6. Filo, petrolümüzden bakırımıza tüm yeraltı kaynaklarımızı soyan yabancı şirketlerin düzenini beklemektedir… Kısaca 6. Filo, bu çürümüş ve halk düşmanı düzenin bekçiliğini yapmaktadır.”

Protesto eylemleri 15 Temmuz ile sınırlı kalmadı, sonraki gün öğrenciler Amerikan askerlerinin kaldığı otelleri taşladı, polisle çatıştı. 17 Temmuz’daki eylemin ardından polis İTÜ yurdunu bastı, Vedat Demircioğlu’nu camdan aşağı attı. Düştükten sonra da polisin vurmaya devam ettiği Demircioğlu kaldırıldığı hastanede hayatını kaybetti.

Vedat Demircioğlu’nun katledilmesi, ülke çapında öğrenci gençlikte büyük bir öfke yarattı. 18 Temmuz’da üniversite öğrencileri Taksim’de toplandı. Deniz Gezmiş’in “Akın var, güneşe akın! Güneşi zapt edeceğiz, güneşin zaptı yakın!” dizelerini okumasının ardından yürüyüşe geçen öğrenciler, Dolmabahçe’de Amerikan askerlerini denize döktü.

6. Filo eylemleri, ilerleyen aylarda da sürecekti. Gençlerin anti-emperyalist hareketinin yarattığı rahatsızlığa karşı, devlet, gerici öğrenci birliklerinin öğrencilere saldırısını örgütledi. 16 Şubat 1969 yılında, polisin içlerine soktuğu sopalı, bıçaklı MTTB öğrencileri, 6. Filo’yu protesto eden devrimci öğrencilere saldırdı, iki öğrenci öldürüldü.

68 kuşağı eylemleri arasında öne çıkan bir başka protesto, ODTÜ’de Amerikan büyükelçisinin arabasının yakılması oldu. Medyada Vietnam kasabı olarak bilinen, II. Dünya Savaşı sırasında Vietnam’da on binlerce insanı katleden ve o dönemde süren işgal sırasında da siyasi faaliyetleri devam eden William Robert Komer, 6 Şubat 1969’da ODTÜ’de dönemin rektörü Kemal Kurdaş’ı ziyarete gelir. Onun geldiğini fark eden öğrenciler, Rektörlük önüne gelerek protesto eylemine başlar ve arabasını ters çevirip yakar. William Robert Komer’in kendisinin yıllar sonraki itirafı, sadece ODTÜ’de değil tüm Türkiye’de üniversite gençliğinin siyasal bilincini ortaya koyar:

“Biz o yıllarda müfredatını teknik alanlara oturtmak suretiyle ODTÜ öğrencilerini politika dışında tutabileceğimizi sanmıştık, elektriğin ve fiziğin ağır konsantrasyon gerektiren dersleri, o günkü kafamıza göre öğrencilerin politize olmasını önleyecekti. Hâlbuki üniversiteyi giderek politize olan Türkiye’nin dışında tutabilmek olanaksızdı.”

NE(LER) OLDU?

1968’e damgasını vuran öğrenci hareketleri ve daha sonra işçilerin de katılımıyla ’68 Başkaldırısı olarak anılan ve tüm yerküreyi sarsan ayaklanma hareketi kültürel ve sosyal bir hareketti. Bir yandan tüketim toplumunu ve insanların mutluluğundan çok finansal verimliliği düşünen üretim ideolojisini reddediyor; eşyalarla sağlanan yabancılaşmayı ve sürekli olarak yeni ihtiyaçların yaratılması çabalarını tepkiyle karşılıyordu. Öte yandan geçmişten miras kalan disiplinlerin ve hiyerarşilerin katılığına karşı özgürlüğü yüceltiyordu. Böylece ailede, okulda, işyerlerinde, devlette, kiliselerde, bütün örgütlerde ve sosyal yapılarda hâkim olan otoriter model, bürokratik emir-komuta üslubu yeniden tartışma konusu oldu.

1968 pratiği hem sınıfsal hem de ülkeler arası hâkimiyet ilişkilerinin belirleyici olduğu bir ortamda ortaya çıkmıştı. Daha önceki devrimler döneminde rastlanmış “Barikatlar” yeniden kurulmaya başlanacaktı.

Böylece güçlü toplumsal hareketler doğdu ve bu hareketler başka çok sayıda ülkede de yankı buldu, tepkiler yarattı. Hareketin dinamiği, katılanları da değiştirdi.

Bu bağlamda 1968, toplumu değiştiren bir kilomere taşı oldu. Büyük bir toplumsal deneydi. Neredeyse toplum içindeki her şey sorgulanıyordu: Meclisler ve partiler, yargı ve polis teşkilâtı, kiliseler ve sendikalar, bankalar ve tekeller, basın ve medya, hatta aile okul ve üniversite gibi merkezî önem taşıyan toplumsal müesseseler; eleştiriden kısmetini almayan bir alan yok gibiydi. Ve mesele hemen daima, otoritenin reddiydi. Bunun nedeni, kökleri yüzleşilmemiş nazi geçmişine uzanan bir güven kriziydi.

Batı’da 68, sistemin temel özelliklerine karşı geniş ve kitlesel bir güvensizliğin doğmasına yol açan olayların etkisiyle patlayan bir öğrenci gençlik ve işçi hareketi niteliğiyle gelişip, “Gerçekçi ol imkânsızı iste!” dedi (Unutmamak gerekir ki, ’68 Hareketi Fransa’nın tanıdığı en büyük işçi grevine yol açtı ve bu grev neticesinde asgarî ücret yüzde 30 arttırılırken, diğer ücretlere de yüzde 10 zam getirildi).

Bugün hâlâ düşünce hayatı diye bir şey var olacaksa, fikir geliştirmeye devam edilecekse, “gerçekliğin diktatörlüğü”ne boyun eğmemek, “İmkânsızı iste!” sloganına sadık kalmak gerekecektir.

İş bu nedenledir ki, sürdürülemez kapitalist uygarlığın III. Paylaşım Savaşı eşiğinde tek seçenek 1968 Mayısını yeniden siyasallaştırıp, toplumsallaştırmaktır.

Bu elbette kolay değil.

Ancak bu noktada Robert H. Goddard’ın, “Neyin imkânsız olduğunu söylemek zor; çünkü dünün hayali, bugünün umudu, yarının gerçeğidir”; Julio Cortazar’ın, “Hiç kuşku yok ki, duygularımız içerisinde bizim olmayan, bize ait olmayan tek şey umuttur. Umut yaşama aittir, yaşam kendini böyle korur,”^[10] vurgularını anımsamak yararlıdır.

BİZİM 1968

Dünya çapında 1968, tek bir yıla sığdırılamayacak, geniş anlamıyla alındığında, 1960’lı yılların ilk yarısından başlayarak 1970’li yılların ortalarına kadar süren, çok çeşitli toplumsal ve siyasal mücadeleleri içeren genel bir devrimci yükselişin adıyken; aynı şey coğrafyamız için de geçerlidir.

Dar anlamda 1968 yılı içinde olup bitenler, aslında 1960’lı yılların ilk yarısında başlayan ve 12 Mart rejimi esnasında yaşanan mücadelelerle sona eren bir dönemin yalnızca bir kesitidir. Bu evre coğrafyamızın devrimci mayalanma dönemidir.

Kısaca özetleyeyim:

1. i) İşçi sınıfının mücadeleciliğinde muazzam bir yükseliş: 1961’de İstanbul Saraçhane’de sendikal haklar için yapılan büyük mitingi, birçok fabrikada (Kavel, Demir Döküm, Sungurlar, Paşabahçe, Derby vb.) yapılan grev ve direnişler izlemiştir. Bu yükselişin sonucu, 1952 yılında kurulmuş olan Türk-İş’in sınıf işbirlikçi sendikacılığında bir çatlağın doğması ve 1967 yılında DİSK’in kurulması olmuştur. İşçi sınıfı bu dönemin sonlarına doğru, 15-16 Haziran 1970’te, DİSK’in sınıf mücadeleci sendikacılığının tasfiyesi girişimlerine karşı İzmit ve İstanbul’u kapsayan tüm bölgede sayısı 150 bine varan bir kitlesellikle sokağa çıkarak ayaklanmış ve bu tasfiyeyi engellemiştir.
2. ii) Köylülerin toprak işgalleri ve “üretici mitingleri”: 1968 aynı zamanda üretici köylülüğün coğrafyamızdaki militan mücadelelerine tanık olmuştur. Ege ve Akdeniz bölgelerinde toprak işgalleri ve sert mücadelelere, Türkiye’nin hemen her bölgesinde ürünlerinin değerlendirilmesi ve tarımsal destek politikaları konusunda talepler formüle eden üretici köylülüğün “üretici mitingleri” eşlik etmiştir. Bütün bu eylemlerde öğrenci gençlik köylülerin yanı başında olmuş ve ona ciddi bir destek sağlamıştır.

iii) “Doğu mitingleri” ve DDKO: Kürt halkı, 1960’lı yıllarda, biraz Irak Kürt hareketinin mücadeleleri, biraz da Türkiye’deki Kürt illerinde genel hareketlenmenin etkisi altında yeniden canlanmaya başlamıştır. TİP içinde sendikacılar ve aydınların yanı sıra üçüncü önemli bileşeni oluşturan Kürtler, aynı zamanda 1967’den itibaren “Doğu mitingleri” düzenleyerek ve Devrimci Doğu Kültür Ocaklarında (DDKO) örgütlenerek ciddi bir atılım yapmışlardır.

1. iv) Kitlesel bir öğrenci hareketi: Öğrenci hareketi, 1965’te kurulan FKF’nin daha sonra Dev-Genç’e dönüşmesiyle toplumsal ve siyasi mücadelelerin tam ortasında yer almaya başlamış, bir yandan radikalleşirken bir yandan da kitleselleşmiştir.
2. v) Aydınların sola kayışı ve kültür devrimi: 1960’larla birlikte gerek üniversite içinde, gerek yayın alanında, gerekse sanatta sosyalizm giderek hegemonik bir ideoloji hâlini aldı. 1970’lere ulaşıldığında artık sosyalist olmak aydınlar için bir onur işareti hâline gelmişti.
3. vi) 1960’larla birlikte, özellikle TİP deneyimi ve seçim başarısı temelinde, sosyalizm ilk kez büyük kitlelere mâl oldu. Aynı zamanda, bu büyük mayalanma deneyiminin etkisi altında 1971 yılında kurulan THKP-C, THKO ve TKP-ML aracılığıyla sosyalist hareket, pratikte devlete devrimci tarzda meydan okuyarak reformist gelenekten bir ayrışmaya tanık oldu.

Geniş anlamıyla 1968, bize Türkiye’de sınıf mücadelelerinin çok ciddi boyutlara ulaştığı dönemler yaşandığını öğretiyor. Bu mücadelecilik, daha sonra 12 Mart askerî müdahalesine rağmen 1970’li yıllarda bütün Türkiye sathına yayılacak bir büyük sınıf mücadelesinin tohumlarını atmıştı.

Arka planını görmeden 1968 direnişini tek başına Avrupa’daki rüzgârın coğrafyamıza yansıması olarak değerlendirmek doğru olmaz.

Coğrafyamızın 1968’i şüphesiz dünyadaki gelişmelerden etkileniyordu. Ancak kendi yolunu kendisi çizen özgün davranış biçimleri olan bir hareketti. 1968’i çok canlı ve yaratıcı yaşayan üniversitelerden birisi Orta Doğu Teknik Üniversitesiydi. O dönemi Mimarlık Fakültesi öğrencisi Akın Atauz şöyle anlatmaktadır:

“Eylemlerimiz topyekûn bir isyanın yansımasıydı. Bizden önce olan her şeye isyan ediyorduk. Ama isyan sonrası gelecekte ne yapılacağı konusunda ortak bir düşünce yoktu. Devrim istiyorduk ama bu eylemlerle devrim yapılamayacağını biliyorduk. Sadece bugüne kadar tanımlanmış bir sosyalist ütopyayı bir kez daha tanımlamakla yetinemezdik. Bunu yapmak, isyan ettiğimiz her şeyle ve bütün düşüncelerimizle çelişirdi. Çünkü biz yepyeni, bambaşka bir dünyayı istiyorduk…”^[11]

Karl Marx’ın, “Bütün ölmüş kuşakların geleneği… yaşayanların beyinleri üzerine kâbus gibi çöker. (Ve yaşayanlar) tam da böyle devrimci bunalım çağlarında geçmişin ruhlarını kaygıyla yardıma çağırılar, onların adlarını, sloganlarını ve kılıklarını ödünç alır, yeni tarih sahnesine zamanında saygın olan bu kılıkla ve ödünç alınmış dille çıkmaya çalışırlar,” ifadesindeki üzere 1968 başkaldırısı salt anti-emperyalist bir direniş olmanın çok ötesinde; prototip olarak sosyalistti.

1968’liler devrimci teoriyi, en azından sezgi ile içgüdüsel olarak yakaladıklarından, o yılların en önemli marşı olan Avusturya işçi marşını dillerinden düşürmezlerdi: “Anamız amele sınıfıdır, yurdumuz bütün cihandır bizim.”

Bu yüzden de 1968 direnişi bunu böyle bildiği için, Che Guevara’nın “Bir, iki, üç daha fazla Vietnam” sloganı hep yükseklerdeydi. Daha 1967’lerde, başta Deniz olmak üzere onlarca devrimci Filistin’e taşınmaya başlamıştı. Deniz Gezmiş, Hüseyin İnan ve Yusuf Aslan da, diğer yoldaşlarıyla birlikte Filistin’e koşarak, siyonizme ve emperyalizme karşı mücadeleye katkıda bulunmuşlardı.

Bir şeyi daha eklemeden geçmeyeyim: 1968’de de 78’de de kadınlar mücadelenin ayrılmaz bir parçasıydı, inanmışlıklarıyla, değiştirici gücün bir parçası olarak kendi iradeleri ve ataklıklarıyla, militanıydı.

1968 Hareketine ve 70’lerin ikinci yarısından sonra yükselen harekete dair değerlendirmelerde genellikle kadınların rolüne ilişkin tespitler destekçi rolüyle sınırlı. Özellikle 68 Hareketi dendiğinde ilk akla gelenler militan erkekler ve kadınların daha gerilerde, destekçi rollerle hareketin bir parçası olduğuna dair bir yargı oluşmuş nedense. Oysa hareketin bütününe baktığımızda durum hiç de böyle değil.

Coğrafyamızda 1968 Hareketinde önemli yer tutan kadınların varlığı ve mücadelesi bugünün kadınlarına cesaret veriyor. Naciye Sarıkaya, Rüçhan Manas, Tebessüm Sarp, Serpil Çelenk, Şirin Cemgil, Gülay Özdeş, Nuran Ağırnaslı (Saygılı), Müzeyyen Pervan, Seyhan Erdoğdu ve isimlerini sayamayacağımız, harekete damgasını vuran sayısız kadın militan. Öncelleri ise, Şekibe Çelenk, Behice Boran ve oğlunun cenazesi başında, köylü kadınlara o muhteşem konuşmayı yapan Nazife Cemgil’di.

1968 kadınları da 1978 kadınları da idamdan ağır hapis cezalarına kadar her düzeyde cezalandırma talepleriyle yargılandı, işkencesini, hapisliğini ve verilen cezaların bedelini yaşadı, göğüsledi. Yani öyle bir gölge olma durumu, destekçi pozisyonu yoktu, bizzat mücadelenin ve hareketin öznesiydiler.

Ayrıca 1968’e gelen süreçte toplumsal mücadelelerde ve işçi direnişlerinde kadınların rolü hiç de azımsanacak düzeyde değildir. Kavel direnişi erkek işçilerin grevi olsa da grevin ve direnişin başarıya ulaşmasında işçi aileleri kadınların ve çocukların rolünün hakkı teslim edilmiştir ve Kavel grevcilerinden Ahmet ustanın deyimiyle “Kavel Grevi’nin ardındaki kahramanlar kadınlardır.” Berec işçisi kadınların 41 gün süren grevi kazanımla sonuçlandı ve bu 41 günlük grev kadın işçilerin militan mücadelesinin ve kararlı duruşlarının önemli örneklerin biri oldu. İşçi sınıfının aile boyu katıldığı Paşabahçe grevi ve efsanevî mektubu da tarihte hak ettiği yeri bulmuştur. Cibali şahsında tütün işçisi kadınların şiirler başta olmak üzere edebiyata da konu olan yaşam ve hak mücadelelerinin altını da çizmek gerekir.

Toparlarsak: 1968’in dinamiklerini arka planıyla birlikte sorgulamaktan kaçan liberaller devrimci bir geleneğe çamur atma küstahlığıyla malûllerken; 68 bir semboldür. Hayatı başka bir biçimde yaşamanın mümkün olduğunu düşünenlerin verdiği mücadelenin sembolüdür.

Bunu mümkün kılmak için hayal kurabilen, imkânsız gibi görünen arzuları dile getiren insanların yaşadıkları destandır.

Onlar tüm öğrendiklerinin yeniden sorgulanabileceğini ve başka dünyalar kurulabileceğini hayal edenlerin önlerini açtılar.

Yaşadıkları bir tecrübeydi; tecrübeyi zenginlik olarak gördüler ve geriye olağanüstü bir dil bıraktılar. Bu dil hayatın kendisiydi.

El özet: 1968 ve onun ürünü Deniz Gezmişlerden, Mahir Çayanlardan, İbrahim Kaypakkayalardan bugüne kalan en önemli miras, devrimci isyan geleneğidir.

Devrimciyim, sosyalistim, komünistim diyen insanların Cumhuriyet tarihinde ilk kez devlete karşı direnme ateşini yakmasıdır 68. “Dünyayı değiştirmek mümkündür”, “Başka bir dünya mümkündür” diye, dalga dalga yayılan 68 ve onu izleyen silahlı isyan, ezilenlere, yoksullara devrimin nasıl yapılacağını da öğreten zengin bir hazinedir.

İşte tam da bunun için 1968 Pierre-Jean de Beranger’in şu dizeler ile anılmayı hak etmiştir:

“Yolun düşerse kıyıya bir gün

Ve maviliklerini enginin seyre dalarsan

Dalgalara göğüs germiş olanları hatırla.

Hatırla yüreğin sevgi dolu, selamla!

Çünkü onlar fırtınayla çarpıştılar

Eşit olmayan savaşta

Ve dipsizliğinde enginin yitip gitmeden

Sana liman gösterdiler uzakta.”

NİHAYET

Gücün fizikî kapasiteden çok boyun eğmeyen iradeden geldiğini hepimize öğreten 1968: i) “Umut bitmemeli, bu kavga tüm insanlığın, eşit ve özgür yaşayabilmesi için.”^[12] ii) “Zamana direnebilenler yalnızca, zaman içinde yer almayanlardır.”^[13] iii) “Mücadele dediğin son nefesine kadar verilir. Öyle iki tur koşmakla dünya değişmez.” “Yol hep yeniden başlıyor. Biten biziz. Bitmemek için savaştığımız kadar insanız,”^[14] gerçeğini hatırlatır.

Ve o; Ayn Rand’ın, “Asıl soru kimin bana izin vereceği değil, kimin beni durduracağıdır”…

Pablo Neruda’nın, “Her çağın bir savaşçısı vardır; karanlık zamanlarda aydınlık için direnenler, zorbaların karşısında eğilmeyenler, bir halkı yeniden ayağa kaldıranlardır”…

Bernard Shaw’ın, “Hiç düş kırıklığına uğramayanlar hiç umut beslememiş olanlardır”…

Samuel Smiles’in, “Umut, kendisine doğru yol aldığımızda yükümüzün gölgesini arkamıza düşüren güneşe benzer.” “İrade düşünmenin çekicidir”…

Metin Altıok’un, “Yarın farklıdır bugünden,// Sen bugünden yarına/ Birazcık umut sakla,”^[15] betimlemeleriyle müsemma… o

9 Temmuz 2025, Çeşme Köyü.

* 15 Temmuz 2025’te Özgür Üniversite Hareketi’nin İzmir Pamucak’daki 2. Yaz Kampı’nda yapılan konuşma…

^[1] Albert Camus.

^[2]    Bkz: Temel Demirer, “40 Yıl Sonra ‘68”, Kaldıraç dergisi, No: 90, Haziran 2008 ve Ankara Hukuk Fakültesi Öğrenci Derneği Yayını, Duvarın Arkası: İç Kantin, No: 6, Ekim 2008… ii) Temel Demirer, “41. Kere ’68!”, Sosyalist Demokrasi, No: 80, 1 Haziran 2009… iii) Temel Demirer, “Bir Kez Daha ‘68 İçin”, Öğrenci Gazetesi, Mart-Nisan 2009 ve Eylül dergisi, Yıl: 2, No: 11, Mayıs-Haziran 2009… iv) Temel Demirer, “Anti-Emperyalist Mücadele Tarihi(miz): Gerçek ve Yalan(lar)!”, Kaldıraç dergisi, No: 142, Nisan 2013… v) Temel Demirer, “68 Başkaldırısı ve Öğrenci Hareketi”, Kaldıraç, No: 182, Eylül 2016…

^[3]    Hadi Uluengin, “68 Hareketi Sahte Bir Efsane”, Taraf, 10 Haziran 2012… https://www.odatv.com/medya/68-hareketi-sahte-bir-efsane-24239

^[4]    Hasan Bülent Kahraman, “1968’e Türkiye’den Bakmak…”, 11 Mayıs 2018… https://www.sabah.com.tr/yazarlar/kitap/kahraman/2018/05/11/1968e-turkiyeden-bakmak

^[5]    Jean-Paul Sartre, Bulantı, çev: Selahattin Hilav, Ataç Kitapevi, 1961.

^[6]    Albert Camus, Baş Kaldıran İnsan, çev: Tahsin Yücel, Varlık Yay., 1967.

^[7]    Paulo Freire, Ezilenlerin Pedagojisi, çev: Dilek Hattatoğlu-Erol Özbek, Ayrıntı Yay., 2016.

^[8]    Atilla Keskin, “Dünyada ve Türkiye’de 68 Hareketi -1-”, 27 Ocak 2025… https://www.avrupa-postasi.com/dunyada-ve-turkiyede-68-hareketi-1

^[9]    1968 İsyan, Devrim, Özgürlük, Derleyen: Ömer Turan, Tarih Vakfı Yurt Yay., 2019.

^[10]  Julio Cortazar, Seksek, çev: Necla Işık, YKY, 2009, s. 239.

^[11]  Atilla Keskin, “Dünyada ve Türkiye’de 68 Hareketi -2-”, 2 Şubat 2025… https://www.avrupa-postasi.com/dunyada-ve-turkiyede-68-hareketi-2

^[12]  John Steinbeck, Gazap Üzümleri, Ergun İlgin, Halk Yay., 1974.

^[13]  Jorge Luis Borges, Sonsuz Gül, çev: Ayşe Nihal Akbulut-Cevat Çapan, İletişim Yay., 2016.

^[14]  Vedat Türkali, Mavi Karanlık, Cem Yay., 1987.

^[15]  Metin Altıok, Bir Acıya Kiracı, Kırmızı Kedi Yay., 2000.

Ülkenin ekonomi çevrelerinde sıklıkla tartışılan bir konudur Türkiye Varlık Fonu. Ekonomi çevrelerinde tapılan akademik tartışmalar halkımızın pek ilgisini çekmez genellikle. Ancak kendilerini “muhalif” olarak tanımlayan medya organlarında özellikle de görsel medyada yapılan tartışmalar hayli ilgi görür. Bu tartışmalarda boy gösteren sözde ekonomistler de eleştiri üzerine eleştiri yöneltirler Türkiye Varlık Fonu adlı kuruluşa. Bu kuruluşa eleştiri yöneltilmesi elbette doğal da, eleştirilerin doğru bir perspektif dâhilinde doğru bir biçimde yapılması gerekir kuşkusuz. İşte bu konuda sınıfta kalıyorlar sözünü ettiğim muhalif medyada boy gösteren sözde ekonomistler. Sınıfta kalmalarının en önemli nedeni ise varlık fonlarının felsefesi ve uygulamaları hakkında yeterli bilgi sahibi olmamaları. Onlar, varlık fonu kavramının, üzerinde yaşadığımız coğrafyanın bir ürünü olduğunu varsayıp bu varsayım üzerine kuruyorlar eleştiri mekanizmalarını. Oysa durum böyle değil. Dünyanın değişik ülkelerinde bulunmakta varlık fonu uygulamaları. Bu yazı dizisinde önce varlık fonu felsefesinden ve dünyadaki uygulamalarından söz edip ardından da Türkiye uygulamalarına yönelik eleştirilerimizi sıralayacağız.

VARLIK FONU NEDİR?

Ulusal varlık fonları değişik finansal varlıklara yatırım yapıp gelirlerini arttırmak amacında olan devletlerin kendi sahipliği ve yönetimi altında faaliyet gösteren fonlardır. Bu fonların kuruluş sermayesi devletin BÜTÇE FAZLASI gelirlerinden oluşur. Bütçe fazlası veren ekonomilerde bu fazlayı kullanmanın değişik yolları vardır, bunların en yaygın olanları aşağıda sıralanmıştır:

• Devlet harcamalarını arttırmak,
• Dolaylı ve dolaysız vergilerde indirim yaparak halkın üzerindeki vergi yükünü azaltmak,
• Mevcudiyeti halinde borçlarını vadesinden önce ödemek,
• Bir varlık fonu oluşturarak bütçe fazlası gelirleri buraya aktarmak, burada oluşan sermaye ile çeşitli finansal varlıklara yatırım yapmak. Bu varlıklar ulusal ya da dış kaynaklı olabilir. Burada amaç yatırım yapılan fonlar vasıtası ile devletin gelirlerini arttırmak ve elde edilen gelirler sayesinde ülkenin refah düzeyini tabana yaymak ve gelecek kuşaklara refah aktarmaktır.

Bu tür fon yönetimlerinin temel amacı varlıkların risk ve getiri dengesini dikkate alarak mümkün olan en yüksek kârı sağlamaktır. Özellikle parlamenter demokrasi denilen kapitalist devlet biçimi ile yönetilen ülkelerde mevcut olan bütçe kısıtlamaları ve parlamento denetimleri nedeni ile bu amaca ulaşmak pek de kolay değildir. Ulusal varlık fonları esas olarak parlamento denetimini aşmak amacı ile kurulmuşlardır.

Bu açıklamalardan da anlaşılabileceği gibi ulusal varlık fonlarının kuruluş felsefesinde bütçe fazlası gelirlerin belirli yatırım alanlarına kanalize edilmesi düşüncesi yer alır. Bu nedenle de BÜTÇE FAZLASI OLMAYAN EKONOMİLERDE VARLIK FONU KURULMASI GÖRÜLEBİLEN BİR OLGU DEĞİLDİR.

Varlık fonlarında biriken sermaye iki şekilde oluşabilir:

1)         Emtiaya dayalı fonlar: Bunlar genellikle bir ya da daha çok ihraç ürününden elde edilen bütçe fazlası gelirlerden oluşan fonlardır. Körfez ülkelerinin petrol ve LNG (sıvılaştırılmış doğal gaz) ihracatından elde ettikleri gelirler bu tür fonların kurulmasını sağladılar. Yine Norveç devleti tarafından kurulmuş olan Government Pension Fund (Devlet Emeklilik Fonu) da bu tür fonlara örnek gösterilebilir. Fon kuzey denizinden elde edilen petrol gelirleri sayesinde 1990 yılında kurulmuş ve gerçekleştirdiği başarılı yatırımlarla bugün yaklaşık bir trilyon USD seviyesinde bir büyüklüğe ulaşmıştır.

2)         İkinci tip varlık fonları ise herhangi bir emtiaya bağlı olamayan fonlardır. Bu fonların sermayesi ise ağırlıklı olarak ülkelerin elde ettikleri dış ticaret fazlasından oluşurlar Çin’de faaliyet gösteren ulusal varlık fonları bu tür fonlara örnek teşkil ederler. ABD’de ise her iki tip ulusal varlık fonunun örnekleri bulunmaktadır.

Yukarıda genel prensiplerinin açıklanmasına çalışılan varlık fonları yine yukarıda belirtildiği gibi dünyanın dört köşesinde uygulama alanı bulmuştur. Hâlen aktif faaliyet gösteren irili ufaklı 82 adet ulusal varlık fonu bulunmaktadır. Bazı ülkelerde birden fazla ulusal varlık fonu kuruludur. Örneğin Çin’de faal olan dört, ABD’de ise 9 ulusal varlık fonu faaliyet göstermektedir.

Varlık fonları ağırlıklı olarak devlet tahvillerine, hisse senetlerine, yatırım fonlarına yatırım yaparlar. Bunun dışında nadiren de olsa yüksek getiri olasılığı bulunan projelere yatırım yapıp kalıcı veya geçici ortaklıklar kurmakta veya özel ortaklıklar (Joint Venture) teşkil etmektedirler. Ancak yatırım yaptıkları tüm alanlarda kazanç beklentisinin yüksek olması ve riskli yatırımlara girişilmemesi bahse konu fonların adeta ortak özelliğidir. Bu konuda o kadar tavizsiz davranılmaktadır ki SnP ve Moddy’s gibi kuruluşların yüksek kredi notu vermediği ülkelerin tahvillerine yatırım yapmamayı adeta yazılı olmayan bir kural h â line getirmişlerdir.

Varlık fonları ağırlıklı olarak ait oldukları ülkenin Merkez Bankası nezdinde kurulur. Merkez Bankası para politikalarını yönlendirme ve finansal istikrarı koruma alanlarında deneyimli kuruluşlardır. Bu durum ulusal varlık fonlarının liyakat sahibi uzmanlar tarafından yönetildiği inancını besler ve kuruluşundan itibaren fona güven duyulmasını sağlar. Ayrıca Merkez Bankasının hükûmetten bağımsız olarak faaliyet gösteren bir kuruluş olduğu genel kabul görmüş bir düşüncedir. Dolayısı ile bu fonların güncel siyasetten etkilenmeyeceği, devlet denetiminde olmakla birlikte siyasi rüzgârlardan bağımsız bir şirket olarak faaliyet gösteren bir kuruluş olarak faaliyet göstereceği düşüncesi egemen olur. Böylece ülke halkının fona karşı güven duyması sağlanır.

Bunun dışında bağımsız bir şirket olarak kurulmuş ulusal varlık fonları da mevcuttur. Bu tür fonlar hükûmet ve parlamentonun etkilerinden tamamen uzak oldukları düşüncesini oluşturmak açısından avantaja sahiptirler; ne var ki bunların halk nezdinde güven kazanabilmeleri zor olmakta, kendilerini kanıtlayabilmeleri kimi zaman yıllarca devam eden bir süreci gerektirmektedir.

Ulusal varlık fonlarına yönelik olarak bu genel bilgilendirme notunu takiben Türkiye Varlık Fonunun yukarıda açıklanmaya çalışılan felsefe ve prensiplere uygun olup olmadığını tartışabiliriz.

TÜRKİYE ULUSAL VARLIK FONU KURABİLİR Mİ?

Konuyu ulusal varlık fonlarının kuruluş felsefesi üzerinden tartışalım.

Bir varlık fonunun kurulabilmesi için her şeyden önce kamunun elinde birikmiş bir gelir fazlasının olması gerekir. Türkiye Cumhuriyeti nezdinde böyle bir gelir fazlasının, böyle bir birikimin bulunmadığı herkes tarafından bilinmekte. Dolayısı ile daha ilk adımda bir kural dışılık söz konusu.

Kamunun elinde hâlen böyle bir gelir fazlası, bir birikim olmadığı gibi ne kısa vadede ne de orta vadede böylesi bir fazlalığın oluşabilme olasılığı da mevcut değildir. Türkiye ne petrol ya da doğalgaz gibi ihracı ile gelir fazlası yaratabilecek bir emtiaya ne de dış ticarette bütçe fazlası yaratabilecek bir dış ticaret hacmine sahiptir. Cari fazlası olan bir emeklilik sistemi de mevcut değildir. Tam tersine Türkiye’de yıllardan beri devam eden bir bütçe açığı ve dış ticarette önüne geçilemeyen bir cari açık söz konusudur. Emeklilik sistemi için de benzer ifadeleri kullanmak gerekiyor. Burada da günden güne büyüyen bir cari açık bulunmakta ve bu açık bütçeden yapılan kaynak transferi ile kapatılmakta. Gelir fazlası olan tek kamu fonu işsizlik sigortası fonu. Buradaki gelir fazlası da işsizlik sorununa çözüm bulmak için kullanılması gereken bir fazlalık. Tabii bu gelir fazlasının sermaye kesimine teşvik amacı ile kullanılmış olması da ayrı bir eleştiri konusu ancak bu yazının kapsamı dışında.

Bütçe açığının ve dış ticarette oluşan cari açığın nedenlerini de tartışacak değiliz. Mevcut durumun resmini çekmek amacımız. Bu resim de bize içinde bulunduğumuz koşullarda Türkiye’de bir ulusal varlık fonu kurulmuş olmasının en hafif deyimi ile “abesle iştigal” anlamına geldiğini göstermekte.

O hâlde neden kuruldu bu fon?

Bunu da önümüzdeki sayıda tartışalım.

“Ne mutlu eğri zamanda

Doğru yerde durabilene.”^[1]

4 Haziran 2025 günü Devrimci Gençlik Dernekleri (DGD) çevresinden bir genç, Yusuf Uçak kendini öldürdü… Aynı günün sabahı sosyal medyada dört-beş genç kadın ve bir erkek tarafından tartaklanarak “cezalandırıldığı”nı gösteren bir video düşmüştü sosyal medyaya. Yusuf bundan birkaç gün önce, yine sosyal medyada fotoğraflarıyla “tacizci” olarak ifşa edilmişti. Ama kim(ler)i, ne zaman, nasıl taciz etmişti, orası belli değil. Hiç açıklanmamış. Sadece bir kadının taciz edildiğine ilişkin beyanı…

İntiharın hemen ardından, ifşacılar paylaşımlarını silip hesaplarını kapatarak sosyal medyadan yok oldular. İlişkin başka paylaşımlar da, öyle anlaşılıyor ki Yusuf’un ailesinin talebi üzerine, mahkeme kararıyla kaldırıldı.

Dolayısıyla olaya ilişkin az sayıda sosyal medya paylaşımı bulunuyor. Bunlardan Yusuf’un kendisini taciz ettiğini iddia eden kadının DGD’ye başvurduğunu, DGD’nin gecikmeksizin soruşturma mekanizmasını harekete geçirdiğini, ancak şikâyet sahibi kadının Yusuf’la son bir kez görüşmek istediği gerekçesiyle soruşturma sürecini ertelediğini, o gün Yusuf’un “cezalandırıldığı”nı gösteren videonun sosyal medyaya düştüğünü anlıyoruz. Sonrası… biliniyor.

Yine Yusuf’un (biri eski kadın arkadaşı olmak üzere) dostlarının onun ardından yazdıklarını okuyunca, insanları incitmekten çekinen, incelikli, duyarlı bir genç adam portresi çıkıyor ortaya. Birkaç ay önce tanıştığı bir genç kadınla yakınlaşan, bu yakınlaşma sırasında genç kadın tarafından reddedilen ve bundan dolayı muhatabından özürler dileyen… İfşacılarının “zaten suçunu itiraf etmişti” diye dolaşıma soktukları WhatsApp mesajından kopartılmış bir-iki cümlede dahi özür dilemeyi sürdürüyor. Yusuf, öyle gözüküyor ki en azından “tacizci” diye damgalanmadan önce dinlenmeyi, kendini savunmayı fazlasıyla hak eden naif bir delikanlı…

Olay gerek feminist, gerekse sol hareket içerisinde epey yankı buldu, tepki topladı. Çoğunluk tepkiler, “kadının beyanı esastır” ilkesinin ve feminist “ifşa” aracının bu olayda çarpıtıldığı ve olayın bir “yargısız infaz”, “zorbalık” ve “linç” olduğu yönündeydi. DGD^[2] ve Öğrenci Kolektifleri’nin^[3] sosyal medya hesaplarından yaptıkları açıklamaların yanı sıra, Eşitlik İçin Kadın Platformu (EŞİK) konuya ilişkin bir sohbet toplantısını YouTube’da yayınladı.^[4] Feminist sosyal bilimci Nil Mutluer bu konuda İlke TV’de özeleştirel nitelikte bir yazı yayınladı.^[5]

Bu tepkilere gelen itirazlar ise, genelde, eleştirilerin sol hareket içindeki kadınların yıllardır mücadele ettiği cezasızlık politikasını ve örgütler içerisindeki erkek egemenliğini yeniden ürettiği, “erkek şiddeti”ni görünmez kıldığı, “ölüm gibi hassas bir olgunun kadınların politik mücadelesini itibarsızlaştırmak için kullanılamayacağı”^[6] yönündeydi. Yeni Kadın dergisi ise, X hesabından DGD’nin açıklamasına bir yanıt yayınlayarak şunları vurguladı: “Devrimci mücadelenin tarihinden biliyoruz ki, bazı hatalar insanların canına mal oluyor. Coğrafyamızdaki mücadelenin tarihi maalesef bunun gibi onlarca örnek içermektedir. İfşa veya ezilenin ezene dönük şiddeti devrimci mücadelenin yöntemlerinden biri olarak meşrudur, istenmedik sonuçlar üretmesi hem araçların hem de bu araçları uygulayanların hedef hâline getirilmesine neden olmamalıdır. (…) İfşa ve şiddet, kaçınılmaz olduğunda meşrudur…”^[7]

İtirazlara ilişkin örneklediğim her iki bildirim de “Kadının beyanı esastır” hükmüyle sonlanıyor.

“Kadının beyanı esastır”? Feminist literatürde ve onun etkisi altındaki sol cenah kadınları arasında en sık terennüm edilen ve/fakat en az anlaşılan önerme. Aslına bakılırsa, kaynağını oluşturan hukuk sistemi içerisinde ve savunucuları olan feminist hukukçular arasında da “ne” olduğu, ama esas olarak “nasıl” uygulanacağı konusunda bir görüş birliği olduğu söylenemez.

Kadın hakları savunucusu tüm hukukçuların üzerinde anlaştığı tek husus, “Kadının beyanı esastır” ilkesinin soruşturma sürecinin başlatılması noktasındaki gerekliliği ve geçerliliğidir. Toplum(lar)da cari cinsiyetçi/ataerkil zihniyet ve tutumların, kadınların fiziksel ya da cinsel taciz ve/veya şikâyetiyle kolluk kuvvetleri ya da yargıya başvurduklarında, kolluk ya da yargının bu şikâyetleri ciddiye almaması, “giysin, tavırların vb. nedeniyle hak etmişsindir,” tutumuna girmesi ya da “olur böyle şeyler, haydi barışın” baskısı uygulamaları veya yasal prosedürü başlatabilmek için müştekinin taciz ve veya şiddete dair somut deliller sunmasını talep etmesi, “vaka-i adiye”dendir. Feminist hukukçular bu alanda yaşadıkları sayısız deneyimden hareketle, kadına yönelik şiddet ve cinsel suçlarda “kadının beyanı esastır” ilkesinin geçerli olması gereğini vurgularlar.

Çünkü şiddet, taciz, tecavüz teşebbüsü gibi fiiller, genellikle üçüncü şahısların/tanıkların bulunmadığı bir alanda gerçekleşir. Bu vakalarda müştekinin tanık gösterme olanağı hemen hiç yoktur. Bu nedenle yasal işlemleri başlatmak için kadının beyanı esas kabul edilmelidir. Feminist hukukçuların çoğunluğunun üzerinde uzlaştığı önerme, bu ve bundan ibarettir. Yani kamuoyunda yaygın olan, yargı önünde erkeği kendisine şiddet uygulamak, taciz ya da tecavüzle suçlayan bir kadının iddiasının “doğru” sayılarak hükmün ona göre verileceği kanısı bir safsatadan ibarettir…

Öte yandan, “kadının beyanı”nın yasal süreci başlatmanın yanı sıra, herhangi bir delilin olmaması durumunda hükme de esas teşkil etmesi gereğini savunan daha az sayıdaki hukukçu, yargıç tarafından kadının beyanına dayalı olarak verilecek kararın kimi koşullara bağlı olması gereğini kabul ederler. Bu görüşü savunan feminist avukat Hülya Gülbahar’a göre bu koşullar:^[8]

1. Beyanın hayatın olağan akışına uygunluğu;
2. İfade ve yargı sürecinin tüm aşamalarında beyanın samimiyetinden kuşkuya düşürecek bir tutarsızlığın olmaması;
3. Mağdur ile zanlı arasında iftirayı gerektirecek bir husumetin olmaması;
4. Zanlının kendini savunma hakkının eksiksiz olarak tanınması;
5. Mağdurun olayı sıcağı sıcağına başkalarıyla paylaşmış olması;
6. Şiddet faillerinin temel insan haklarının ihlal edilmemesi;
7. Mağdurun “ben şiddet gördüm/ tacize-tecavüze uğradım” beyanında bulunduğunda itibar kaybına uğrama olasılığının mevcudiyeti…

olarak özetlenebilmektedir. Aksi durum, hukuk sisteminde temel bir insan hakkı kabul edilen ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde yer alan “masumiyet karinesi”^[9] ile çelişecektir. Nitekim, “kadının beyanı esastır” önermesi ile “masumiyet karinesi” ilkesi arasındaki çelişkinin giderilebilmesi ya da aralarında nasıl bir dengenin kurulabileceği sorunu, feminist hukukçular dâhil konuyla ilgili hukukçuları en çok uğraştıran sorunlardan biridir.^[10] Özetle konu züccaciyeci dükkânındaki fil yöntemleriyle çözümlenemeyecek hassas bir mevzu…

Türkiye’de konuya ilişkin ilk tartışmalar, sanırım Gezi Direnişi günlerindeki malûm ve mahut “Kabataş yalanı” ile başladı… Kabataş’ta karşılaştığı deri pantolonlu, yarı çıplak bir erkek topluluğu tarafından taciz edildiği, tartaklandığı, üzerine işendiği, elindeki bebek arabasının kontrolünü yitirdiği iddiası, salt dile getiren kişi kadın olduğu için ne denli kabul edilebilir idi?

Son yıllarda, sol cenahta pek çok örgüt/oluşum “Kadının beyanı esastır” önermesini ilkesel olarak benimseyip iç işleyişlerine dâhil ederken, bu düsturun suiistimaline dair pek çok örneğin ortaya çıkmasının, ilkenin şiddetli savunucuları feministleri de rahatsız etmeye başladığını gözlemlemek mümkün. Nitekim, Yusuf’un intiharının ardından EŞİK’in düzenlediği bir video-konferansta ilkenin örgüt içi iktidar mücadelelerinde araçsallaştırıldığı konusu dile getirilmiş, genç feminist kadınların zaman zaman kantarın topuzunu kaçırdıkları, “kadının beyanı” ilkesi ile “ifşa” eyleminin suiistimalinin bizatihi feminist harekete zarar verdiği vb.den dem vurulmuştu.^[11] “Politik mekanizmaların bir hınç aracına dönüşmesi”nden söz eden Nil Mutluer ise, “kadının beyanı esastır” ilkesinin “kamuoyunda ‘kadınlar sorgulanamaz’ veya ‘erkekler doğrudan suçludur’ gibi indirgemeci biçimlerde algılanmasının tartışmalı bir zemine yol açtığı”nı vurgulayıp “ifşa” kisvesiyle gerçekleştirilen delilsiz suçlamalar ya da sosyal linç riskinin, bu yöntemin sınırlarını da tartışmalı hâle getirdiğini vurgulamakta… Mutluer, “Feminist hareketin bu araçları tartışılmaz doğrular olarak değil, etik ve stratejik sınırlarıyla birlikte ele alması”^[12] çağrısını yapıyor, haklı olarak…

Gerçekten de son yıllarda sosyalist/devrimci hareketler içerisinde erkeklere yöneltilen cinsel taciz suçlamaları, bu suçlamaların sosyal medya mecralarına dökülüp hareket içinde (çoğu kez Yusuf Said Uçak vakasında olduğu üzere geri dönüşsüz sonuçlara varmasa da) bölünmelere, husumete, politikayı terke varan sonuçlara yol açmasına sıkça rastlanır oldu. Birileri birilerini tasfiye etmek istediğinde, artık “ajandır”, “işkencede çözüldü”, “ihbarcılık yaptı”, “örgüt parasını yedi” vb. denilmiyor. “Tacizci” suçlaması, yeterli görülüyor. Ve bunun için bir ya da birkaç kadının kişiye ithamda bulunması yetiyor genelde… Değil mi ki “kadının beyanı esastır”? Kopartılan sosyal medya şamatasında suçlanan kişinin kendini savunma çabaları duyulmuyor bile… Hele ki büyük çoğunluğun “kadının beyanı esastır” önermesini “kadın her zaman haklıdır” olarak yorumladığı bir ortamda… Ne de olsa devrimci/sosyalist hareket içerisinde yer alan genç kadınların çoğu, iyi bir eğitim, güçlü bir sosyal sermaye (geniş ve aktivist bir destekçiler ağı, sosyal medyayı kullanım becerisi vb.) ataerkillik konusunda “terbiye edilmiş” bir erkek arkadaşlar çevresine sahipler… Linç için her şey hazır!

Oysa, tekrar ediyorum, “kadının beyanı esastır,” çok dikkatli başvurulması gereken ve değerlendirilmesi, kullanılması hukukî uzmanlık gerektiren bir ilke… Öfkeli bir kafadarlar grubunun, hatta örgüt içinde oluşturulan disiplin mekanizmalarının suçlayan kişinin politik, ideolojik ya da psikolojik saiklerle hareket edip etmediğine karar vermesi, pek kolay ve güvenilir değil.

Öte yandan, devrimci, sosyalist erkekler de sütten çıkmış ak kaşık değil, elbet. Genç insanların ağırlıkta olduğu örgütlerde cinsellik her an zorlamaya dönüşme potansiyeline sahip. Bu tip zorlamaların hasıraltı edilmesi, kurmayı düşlediğimiz dünyaya, toplumu özgürlükçü eşitlikçilikten yana dönüştürme iddialarımıza ihanet anlamına gelir.

Bu durumda ne yapmalı?

Öncelikle “kadının beyanı esastır” önermesini kamuoyu, özellikle de sol kamuoyu nezdinde bir ajitasyon aracı olarak kullanagelen feministlerin^[13] (“Solcu erkekler de kadına şiddet uyguluyor, taciz ediyor!”), bundan böyle daha özeleştirel, daha titiz ve daha duyarlı davranarak, özellikle de feminist hukukçular eliyle, konuyu sol/sosyalist/devrimci kamuoyu önünde enine boyuna tartışmaya açması, kavramın olanak, olasılık ve sınırlarını vurgulaması, belki de bunun örgüt-içi eğitimin bir parçası hâline getirilmesi gerekiyor.

Dahası, örgüt içi eğitim programları toplumsal cinsiyet rol ve ilişkileri, yabancılaşma, aşk, devrimci etik, kültürel kodlar, sosyal medya kullanımı vb. konuları kapsayacak biçimde genişletilmeli.

Ve nihayet, örgüt/hareket içi taciz-şiddet iddialarının olabildiğince tarafsız, hukuk ilke ve uygulamaları konusunda birikimli ve deneyimli bir heyet -örneğin ÇHD tarafından görevlendirilecek bir komisyon- tarafından ele alınıp karara bağlanması düşünülebilir.

Kadınlar ve erkekler birbirleri için vazgeçilmezlerse ve devasa bir toplumsal dönüşüm serüvenine birlikte girişeceklerse, birbirlerinden öğrenip birbirlerini dönüştürmeleri, şarttır! 

15 Temmuz 2025, Muğla.

^[1]    Pir Sultan Abdal.

^[2]    “Bizler kimsenin devrimcilere ya da kadın hareketine baktığında adalet yerine linci koyan, savunma hakkına fırsat vermeyen, kontrolsüz bir kitle rüzgârının etkisiyle insanların hayatlarında geri dönülmez sonuçlar doğuran bir manzaranın görünmesini istemiyoruz. En başta kadınlara zarar veren bu orta çağ ilkelliğinin siyasal kılıflarla meşrulaştırılmasını da tolere edecek değiliz. Dünden bugüne tavrımız nettir: Her işimizde sabırlı olacağız, özenli olacağız; suçunu sabit gördüğümüz insanlara ceza vermekten çekinmeyeceğiz ancak hiçbir insanı da umutsuz vaka olarak görmeyeceğiz. Kadın mücadelesini herkesi susturarak tekeline almaya çalışanları ve bu mücadelenin araçlarını sorumsuzca kullananların provokatif çıkışlarını dikkate almayacağız. Son olarak bu sözde ‘teşhir’ sürecini örgütleyenlerin, sorumsuzca yaptıkları şeylerin kadın mücadelesine ve devrimci mücadeleye zarar verdiğini; bir insanın savunmasının dahi alınmadan suçlu ilan edilip cezalandırılmasının sonuçların çok vahim olduğunu, acı bir ölümün ardından da olsa artık anlamalarını temenni ediyoruz.” (https://x.com/DGDernekleri3/status/1930623447022924114).

^[3]    “Son yaşananlar ise aksi tutum ve eğilimlerin öne çıkışının bir örneğidir. Feminist hareketin de bir kazanımı olan ifşa ve teşhirin politik zeminden koparılarak ölçüsüz bir cezalandırmaya dönüşmesini, kişisel öfkenin politik tutumun yerine konmasını, örgütsüz cezalandırma pratiklerinin olağanlaştırılmasını, bu konuda kendimize görevler çıkaracak biçimde sorgulamalıyız.” (3 Haziran tarihinde yaşanan olaya dair kamuoyuna açıklamamızdır.” (https://x.com/kolektifler3/status/ 1931085748209656315).

^[4]    “Kadının Beyanı Esastır İlkesini ve Feminist İfşayı Yusuf Uçak Olayı Üzerinden Konuşuyoruz”, https://www.youtube.com/watch?v=VwXEN6_XGco&t=6715s

^[5]    Nil Mutluer, “Masum Değiliz Hiçbirimiz: Beyan, İfşa, Rıza ve Hakikât”, https://ilketv.com.tr/masum-degiliz-hicbirimiz-beyan-ifsa-riza-ve-hakikat/

^[6]    GsrmpC9XwAAhn7y

^[7]    Yeni Demokrat Kadın, “Kadın Mücadelesinin Yarattığı Değerlerin Arkasındayız”, https://x.com/ydkonline2/status/1930709114130169884

^[8]    “Avukat Hülya Gülbahar: Kadının Beyanı Esastır İlkesi”, https://www.youtube.com/watch?v=eKWOFRO-825Y&t=4586s

^[9]    Masumiyet karinesi, suçsuzluk ilkesi veya uluslararası hukuk terimi olarak presumption of innocence; suç kesinleşmediği sürece kimsenin hükümlü sıfatıyla değerlendirilemeyeceğini ifade eden, temel hukuk doktrini. Evrensel hukuk kurallarına göre, bir kişinin masum olduğunun kanıtlanmasına gerek yoktur; kişinin suçluluğunun kanıtlanamamış olması yeterlidir. Bunun için masumiyet karinesinin temelini, hukukta hüküm giydirmenin yalnızca iddia edilen suçların kanıtlanmasıyla mümkün olduğu gerçeği oluşturur. Bu da hüküm giymemiş kimsenin suçlu sayılamayacağı veya suçlu olarak lanse edilemeyeceği ilkesini; yani masumiyet karinesini doğurur. Masumiyet karinesi evrensel bir yargı doktrini olup; İnsan Hakları Evrensel Bildirisi‘nde yer almaktadır. Buna bağlı olarak bu bildiriye taraf olan ülkeler, yasalarında bu doktrine yer vermek durumundadır (Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/ Masumiyet_karinesi#:~:text=Masumiyet%20karinesi%20evrensel%20bir%20yarg%C4%B1,devaml%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1%20sa%C4%9Flama%20fonksiyonuna%20da%20sahiptir).

^[10]    Kapsamlı bir örnek için bkz. Av. Seher Kırbaş Canikoğlu, “ ‘Kadının Beyanı Esastır’: Çok Bilinmeyenli bir Denklem”, Ankara Barosu Dergisi, 2015/4, ss. 230-253.

^[11]    “Kadının Beyanı Esastır İlkesini ve Feminist İfşayı Yusuf Uçak Olayı Üzerinden Konuşuyoruz”, https://www.youtube.com/watch?v=VwXEN6_XGco&t=6715s

^[12]    Nil Mutluer, ay.

^[13]    “Ben potansiyel olarak her erkeğin tacizci olduğunu düşünüyorum” diyor, örneğin feminist hukukçu Eren Keskin, bir söyleşide! (“Cinsel Taciz: Tanımlar ve Tartışmalar Üzerine Sohbet”, Eren Keskin, Esra Aşan, Hülya Gülbahar, Nükhet Sirman, Zeynep Kutluata, 2 Şubat 2011, İstanbul. Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar, sayı 13 Mart 2011, s. 48).

Fransız filozof René Descartes (1596-1650), “düşünüyorum öyleyse varım” demişti… Kapitalizmin hizaya getirdiği günümüz insanı da satın alıyorum öyleyse varım diyor. Kapitalizm dâhilinde üretim etkinliğiyle ihtiyaçların tatmini arasındaki doğrudan bağ kopmuş durumdadır, ki bu insanlık ve uygarlık tarihinde bir ilktir… İlişki piyasa (pazar) aracılığıyla kuruluyor… Kapitalizm sürekli büyüme, genişleme, yayılma eğilimine ve dinamiğine sahip… Sermaye büyümeden var olamaz, zira büyüme veya yok olma durumu söz konusudur…

Her kapitalist/kapitalist işletme, sermayesini büyütmeye mahkûmdur… Bana bu kadarı yeter, burada durayım diyemez… Aksi hâlde büyükler tarafından yutulur, yarış alanının dışına atılır… Fakat bir sorun var: Kapitalizm dâhilinde üretmekle iş bitmiyor. Üretilen satılamazsa, ortada ölü bir yığın var demektir. Üretilenin satılmasına da realizasyon (gerçekleşme) deniyor… Eğer üretimle ihtiyaçların tatmini (karşılanması) arasındaki doğrudan bağ kopmamış olsaydı, birlerce, on binlerce, yüz binlerce zararlı, değilse gereksiz şey üretilmez, satılmaz/alınmaz/ tüketilmezdi…

Sermaye sınırsız büyümek zorunda ama bu dünyanın kaynakları sınırlı… Bir zaman geliyor, şimdilerde olduğu gibi, sınırsız büyüme doğal kaynakların sınırına dayanıyor ve bir sürdürülemezlik durumu ortaya çıkıyor… Kapitalistler sadece işçi sınıfını, bir bütün olarak mülksüzleştirilmiş, üretmek ve yaşamak için gerekli araçlardan ve kayraklardan mahrum edilmiş çoğunluğu sömürmüyor, doğayı da yağmalıyor, talan ediyor… Velhasıl, yaşamın iki kaynağını aşındırıyor…

Bir şey üretmek de doğadan bir şeyler çekmekle mümkün… Kirletmek de kaçınılmaz… 1970-2020 aralığında doğadan çekilen kaynak ikiye katlandı… Eğer bu kör gidiş vakitlice durdurulamazsa, 2060 yılında üçe katlanacağı tahmin ediliyor… Öyle bir dünyayı tahayyül edebiliyor musunuz? Her geçen yıl doğanın bir yılda ürettiği yeni kaynaktan daha çoğu harcanıyor (tüketiliyor, telef ediliyor)… Son dönemde dünya limit aşımı günü denilen bir ölçü oluşturuldu… Doğanın bir yılda ürettiği yeni kaynağı insanların ne kadar zamanda tükettiğinin ölçüsü… Geçen yıl dünya (2024) limit aşımı günü 1 Ağustos’a gerilemişti ki bu yılın beş ayını doğaya borçlu geçireceğiz demek… Aynı şeye ekolojik bütçe açığı da diyebiliriz… Sadece devlet bütçesi açığı yok, bir de ekolojik bütçe açığı var… Ve bu durum sürdürülebilir değil…

O hâlde sadede gelebiliriz… Nasıl oluyor da insan yaşamı için gereksiz, değilse zararlı onca şey üretiliyor, satılıyor ve tüketiliyor? 1950 sonrasında kimyasal ve plastik üretimi 50 kat artmış… Şimdilerde mütevazı haneler bile birer çöp fabrikası… Her eve her gün onlarca plastik torba giriyor… Türkiye’de çoğu araba 31 milyon 976 bin motorlu araç var… Dünyada da 2 milyar kadar… 70-80 kilo ağırlığındaki bir insanı 2 tonluk araçla taşımak size mantıklı geliyor mu? Ortalama büyüklükte bir araba üretmek için ağırlığının iki katı kadar petrol ve 300.000 litre su gerekiyor. Ağırlığının 20 katı kadar da hammadde kullanılıyor… Elektrikli araba için daha çok kaynak gerekiyor… Söylediklerimden “araba üretilmesin” sonucunu çıkarmamak gerekir… Araba üretilsin ama kamu taşımacılığını, toplu taşımayı destekleyecek, yetersizliği giderecek kadar… Bunca şımarıklığın, bunca saçmalığın ne âlemi var!

Onca zararlı, değilse gereksiz şeyi satmak da reklamlar, moda, marka ve “programlanmış eskitme” sayesinde mümkün oluyor. Reklam stratejisinin amacı, insanları satın almaya ikna etmek ve o amaç için aldatmaktır… Reklam kimi zaman gülünç, kimi zaman “sempatik”, kimi zaman da şaşırtıcı görüntü imaj ve dille tehlikeli bir iş yapıyor. Zira sürekli yenilenen bıktırıcı imajlar ve görüntüler, sözler, sesler vb. insanları alıklaştırıp yaşamın anlamını silikleştiriyor… İnsanların düşünme yeteneğini köreltiyor, iyi-kötü, doğru-yanlış, güzel-çirkin ayrımı yapmasını zorlaştırıyor… Sağımız-solumuz, önümüz-arkamız, dağ-taş reklam… Bir insanın günde kaç reklama maruz kaldığını hiç düşündünüz mü? Reklam, ürünün gerçek niteliği, kalitesi, nasıl ve ne pahasına üretildiği, onu üretmek için insanların hangi koşullarda, nasıl çalıştığı, üretilenin sosyal ve ekolojik maliyetini görünmez kılıyor… Reklamlar, “tüketim ideolojisini” doğrudan veya dolaylı olarak insanların kafasına enjekte ediyor. Reklamlar aşırı üretim ve tüketim aymazlığını sürdürerek hem insanî ve hem de ekolojik sorunları azdırıyor…

Moda, modalar ve esas itibariyle giysi modası, bir dönemin, bir bölgenin zevkine göre giysiyi tasarlamak, dizayn etmek demek. Moda söz konusu olduğunda “estetik kaygılar” akla gelse de, modanın asıl işlevi daha çok satmak, daha çok kâr etmektir… Aslında moda, “süratle yok olmak üzere üretilendir”… Bir moda doğduğu anda ölüyor. Devam etmesin diye üretiliyor. Bunu “moda demode olmak içindir” şeklinde de ifade edebiliriz… Bir sonraki bir öncekini yok ediyor. Öyle bir “yenilik saçmalığı” ki, yenilik ortaya çıkar-çıkmaz silikleşiyor… Velhasıl tam bir israf ve yok etme aracı… Eskiden moda sezonu ilkbahar-yaz, sonbahar-kış olmak üzere yılda iki kere arz-ı endam ediyordu, şimdilerde hızlı moda (fast fashion) 52 haftaya yayılmış durumda… Bir fikir vermek için İngiltere’de 2013 yılında ortalama bir kadının gardırobuna 200 giysi giriyordu, bir kısmı hiç giyilmeden, geri kalanı da çok az giyilerek çöpe atılıyordu…

Marka kaliteyi sorun olmaktan çıkarıyor. Zira marka, kalitenin ve zarâfetin timsali-garantisi sayılıyor… İnsanlar “tutkunu oldukları” marka malları gözü kapalı satın alıyor. Böylece her istediğini satmak olanaklı hâle geliyor… Büyük şirketler bir ürün tasarlamadan önce, bir marka yaratmaya yöneliyorlar…

Aşırı üretim ve tüketime endeksli kapitalist sistem, akıl almaz bir israf ve yok etmeyle yol alıyor… Sistemin mantığının ve işleyişinin bir gereği olarak, satılan malların ve hizmetlerin sürekli yenilenmesi ve yenilenme hızının da sürekli artması gerekiyor… Aksi hâlde sistemin işlerliği mümkün olmazdı! Satın alınan onca şeyin “normal ömrünü” doldurmadan çöpe atılması mümkün olmazdı. İşte daha çok satmanın, daha çok kâr etmenin yöntemlerinden biri de “proglamlanmış eskitme” denilen… Bir ürünün ne kadar zamanda kullanılamaz hâle geleceği daha tasarım aşamasında üretici şirket tarafından belirleniyor, bir “ömür biçiliyor!” İngilizcede “planned obsolescence”, Fransızcada “obsolescence programmé” denilene bizde “programlanmış eskitme” demek mümkün… Özetle programlanmış eskitme, bir şirketin bir ürünün kullanım ömrünü taşarım aşamasında istediği gibi belirlemesi demek. Başka türlü ifade edersek, programlanmış eskitme, bir malın, bir ürünün kullanım ömrünü kısaltarak, yenilenme katsayısını büyütmek demek… Bir araba 40 yıl, bir çamaşır makinası 50 yıl, televizyon 30 yıl, cep telefonu 20 yıl yerine, sırasıyla 15 yıl, 12 yıl 10 yıl, 8 yıl kullanılacak şekilde tasarlanıp-üretildiğinde, satışlar da aynı oranda artacak demektir…

Satın alma eylemiyle ihtiyaçlar arasındaki bağ sadece reklamlar, moda, marka, programlanmış eskitme sayesinde kopmuyor. “Özel günler” yüzünden de işte nişanlanma-evlenme, çocuk doğduğunda, yaş günlerinde, karne, diploma alındığında, sevgililer, anneler, babalar günlerinde, bayramlarda… satın alma otomatiğe bağlanıyor… Hediye vermek borçlandırmaktır… Bir yanlış anlamaya da meydan vermemek gerekiyor. Kapitalist toplumda bir kutupta zenginlik üretmek, karşı kutupta yoksulluk ve sefalet üretmeden mümkün değildir… Bir taraftaki satın alma çılgınlığına, karşı tarafta temel ihtiyaçlarını karşılayamayan çoğunluk eşlik ediyor… Velhasıl, neden söz ettiğini bilmek önemlidir denecektir…

“İnsan, öyle bir hatırlama yeteneğiyle
donatılmıştır ki kendi sınırlarının
farkına yine kendisi varır.
Anılar bizi saldırılara açık,
acı çekmeye hazır kılar.”^[1]

Bir kitap daha düştü posta kutumuza geçenlerde… Bir roman. Nayȇ…^[2] İlk sayfasında bir not düşülmüş el yazısıyla: “Değerli Hocam, Edirne F Tipi Cezaevi’nden içten selam ve sevgilerimle…” İmza: Tolga Arı…

İçinde yazara dair bir bilgi notu yok. Ne yalan söylemeli, bizim de yazıştığımız tutsaklar arasında pek aşina olduğumuz bir isim değil. Romanı okudukça daha bir meraklanıyor insan.

Akıcı bir anlatım. Bir solukta okutuyor kendini.

Tolga belli ki Dersimli. O coğrafyaya hâkim. Sizi dağ dağ, tepe tepe, ırmak ırmak dolaştırıyor Dersim kırsalında. Burnunuzda ışkın, çiriş, kenger kokuları, ciğerlerinizde dağ havası.

Yalnız coğrafyaya mı? Her Dersimli gibi o da acıların tarihinde pişmiş.

Biz Nayȇ’yi gözaltında ikide bir sorguya alınan ve her seferinde yüzü gözü dağıtılan bir üniversite öğrencisinin ağzından dinliyoruz. O da bir dahaki sorguyu beklerken, çocukluğunda anneannesinin anlattığı bir öyküden anımsıyor. Her bayram torunlarını etrafına toplayıp anlattıklarından farklı, insanın içini ürperten bir öykü.

Polisler ha babam adını soruyorlar. O da ısrarla “Haydar” diye yanıtlıyor. Polisler inanmıyorlar. Kim bilir, gerçek adını söylese, serbest bırakacaklar. En azından o böyle düşünüyor. Ama Haydar’dan vazgeçmiyor bir türlü.

Peki neden Haydar? Ya da Haydar kim?

Anneannenin öyküsüne dönelim.

Tertele zamanı… Yolu kardan kapanmış, dünyayla ilişkisi kesik bir mezra… Acil durumlarda at sırtında dağ-bayır aşarak ulaşabildikleri kazadan öğreniyorlar olup bitenlere dair öğrenebildiklerini. Tertele’den ve Seyit Rıza ve arkadaşlarının idam edildiğinden bir tek köy dergâhının dedesi Musa Dede ve oğlu haberdar. Kaygılanmasınlar diye köy halkına bildirmemişler olan biteni.

Baharın eşiğinde, karlar erimeye yüz tutmuşken, Nişangâh Tepe’nin üzerinde bir gölge belirir. Onu ilkin kış boyu, Erzincan’a çalışmaya gidip de dönüşte kendisine bir radyo getireceğine söz veren amcasını pencerede bekleyen el kadar kız çocuğu Nayȇ görür. Amcası söz verdiği gibi çıkagelmiştir. Omzundaki heybede de kesin radyo vardır. Sevinçten çılgına döner yetim Nayȇ…

Oysa gelen amca değildir. Gelen, Haydar’dır… Seyit Rıza’nın yoldaşı Haydar. Pirini hükûmetten çağırmışlar, “gel anlaşalım” demişlerdir; o da devletin sözüne güvenip yola koyulmuştur. Kaygılı yoldaşları da ardından… Nahiyeye yaklaştıklarında olan olmuş, jandarma Pir’i kuşatıp teslim almış, ardına düşenlerden kaçabilen kaçmıştır. Haydar, onlardan biri.

Kendi köyünün de jandarma kuşatması altında olduğunu görünce çar naçar kendini karakışa ve dağlara teslim etmiş, nihayetinde yolu Nayȇ’nin köyüne düşmüştür. Açtır, bitkindir. Birkaç çatlak sesin dışında köylüler Musa Dede’nin sözünü dinleyip onu dergâha buyur ederler, önüne katık, altına döşek sererler…

Musa Dede’nin bildiğini, yani Pir’inin asıldığını Haydar bilmemektedir. Musa Dede ve oğulları onu daha da üzmemek, kendine zarar verecek bir şey yapmasını engellemek için ses etmez, oyalarlar.

Haydar’ın heybesinde gerçekten de bir radyo vardır. Nayȇ’nin de aylardır yolunu gözlediği gibi… Kendini biraz toparlar toparlamaz çevredeki tepelere çıkıp Pir’inden haber alabileceğini umduğu radyo. Radyonun civar dağların hiçbirinde çekmeyeceğini ise ne Haydar bilir ne de Nayȇ… Haydar’ın anlattıklarından amcasının köye dönemeyebileceğini kestiren anası Gülizar ise Nayȇ’ye radyosuna belki de hiç kavuşamayacağını söyleyememektedir bir türlü…

Günler geçer. Karlar erimeye yüz tutar, Haydar kendini toparlarken köyün yaşamını altüst eden bir olay daha olur. Nayȇ oyun oynarken tandırın içine düşer. Yüzü, bacakları, gövdesi kavrulmuştur; acilen kazaya yetiştirilmesi gerekmektedir. Haydar ile Musa Dede’nin oğlu Kemal, küçük kızı alıp yola koyulurlar… Yetiştirirler de.

Kazadaki doktorun zorlu müdahalesiyle Nayȇ kurtulur. Ama çürük elmalar her yerde; kaçak “şaki”leri ihbar edenlere verileceği duyurulan ödül, köyün “çürük elma”sı Mamo’nun aklını başına almış, çoktan kazanın yolunu tutmuştur bile…

Nayȇ kurtulur, anasına kavuşur; ama Haydar’ın başı büyük derttedir. Çaresiz, köyün yakınlarındaki Piyer Gözü’ne sığınır. Fırsat buldukça radyosunu alıp kendini tepeler vuracak, Pir’inden, köyünden haber almaya çalışacaktır. Peşinde jandarmalar…

* * *

Nayȇ Kürtçede “yok, gelmiyor” vb. anlamlara gelirmiş. Gerçekten de roman iki “gelmiyor” üzerine kuruludur; Nayȇ’nin amcası dolayısıyla da radyosu, Haydar’ın da Pir’inden haber…

Nayȇ, dünyadan kopuk, her şeyden habersiz bir mezranın gözünden Tertele’nin öyküsü… Bilmezler, duymazlar, ama şiddeti, acısı oradadır. Ve kuşaklar boyu sürecek, Dersim’den İstanbul’a göçmüş bir ailenin üniversiteli oğluna yüzü yanık anneannesinin (kim bilir, belki de Nayȇ’nin kendisi…) ağzından aktarılacaktır. O da işkencecilerini beklerken bu öyküyü bizlere anlatır.

“… ‘Adın ne?’

‘Haydar.’

İnanmıyorlar. Ben henüz adımın neden Haydar olduğuna kendimi ikna edememişken, bunlara ne oluyor, bilemedim. (…) Eksik olmasınlar; tüm dikkatime rağmen ağzıma iki tane çakıp merasim usulü hücreme yolluyorlar.”

* * *

Yayıncısından öğrendik; Tolga Arı İstanbul Üniversitesi Gazetecilik Bölümünde öğrenciyken ilkin 2009 yılında tutuklanıp 3.5 yıl sonra serbest bırakılmış. Ardından 2017’de yeniden tutuklanmış. Hâlen müebbet hükmüyle Edirne F Tipinde yatıyor. Nayȇ Tolga Arı’nın ilk romanı.^[3]

Eline, kalemine, yüreğine sağlık, Tolga…

19 Temmuz 2025, Muğla-İstanbul

^[1]           Andrey Tarkovski.

^[2]           Tolga Arı, Nayȇ, Evincan Yayınları, 2025, 149 sayfa.

^[3]           Bilgileri veren yayıncı Yavuz Kardaşlar’a teşekkürlerle…