“Henüz hiçbir şey bitmedi, hattâ yeni başlıyor.”^[1]

Çok az insan dünyayı -fikirleri felsefeyi, tarihi ve iktisadı geri dönülemez şekilde değiştiren- mütevazı^[2] Karl Marx’ın sarstığı kadar sarstı. Tam da bunun için o, hâlâ “bizimle” ve yalnızca teorik değil, siyasi bakımdan da vazgeçilmez olmayı sürdürüyor, hâlâ yaşıyor.

17 Mart 1883’te Karl Marx’ın mezarı başındaki konuşmasında yoldaşı Friedrich Engels, “Marx her şeyden önce bir devrimciydi,” deyip şunları vurgulamıştı:

“Bu adamın ölümü, yalnızca Avrupa ve Amerika’daki proletarya için değil, bilim dünyası için de telafi edilemez bir kayıptır. Darwin’in organik doğanın gelişim yasalarını keşfetmesi gibi, Marx da insan tarihinin gelişim yasalarını keşfetti. Marx, bugüne kadar ideolojik örtüler altında gizlenmiş olan basit gerçeği, insanların öncelikle yemek, içmek, barınmak ve giyinmek zorunda olduğunu, ancak bunları sağladıktan sonra siyaset, bilim, sanat, din vb. ile uğraşabileceğini ortaya çıkardı.

“Ama hepsi bu değil. Marx, modern kapitalist üretim tarzının ve onun yarattığı burjuva toplumunun özel hareket yasasını da keşfetti. Artı değerin keşfi, tüm bu sistemi anlamak için anahtardı ve bu, önceki sosyalistlerin karanlıkta yürümesine karşılık, aydınlık bir yol açtı.”

Bu öyle bir yoldu ki, coğrafyamızın maruf kapitalistlerinden İshak Alaton’u bile etkiledi!

“Nasıl” mı?

Alaton, coğrafyamızda sermaye elitlerinin katıldığı bir toplantıda baş konuşmacı olan General Electric yöneticisi Jack Welch’e, binlerce insanın açlık ve yoksulluk çektiğinden ve hattâ yaşamını yitirdiğinden söz ederek, “Serbest piyasa ekonomisi artık işlevini yerine getiremiyor mu? Adam Smith öldü sanırım. Çözüm için insanlığın Karl Marx’ı yeniden keşfetmesi mi gerekiyor?” diye sordu ve salonda büyük alkış koptu.

Bu, “bizim Karl Marx’(ımız)ın büyüklüğüne işaret ediyordu.

Çünkü o bir devrimciydi ve bu onun en önde gelen özelliğiydi. Karl Marx’ın cenaze töreninde Friedrich Engels’in söylediği sözler bu noktayı açıkça vurgular: “Marx her şeyden önce bir devrimciydi. Onun hayattaki gerçek misyonu kapitalist toplumun yıkılmasına şu ya da bu biçimde katkıda bulunmaktı… Kavga tam onun işiydi. Ve kimsenin aşık atamayacağı bir tutku, azim ve başarıyla kavga verdi.”

Karl Marx’ın güncelliği, -muhtelif zırvalara rağmen!-^[3] kavramlarının “eski” olmamasından değil, kapitalizmin hâlâ aynı sonsuz genişleme mantığıyla işlemesinden kaynaklanıyor. Bugünün göreviyse bu mantığın sınırlılığını göstermekle kalmayıp, yerine yaşamı ve gezegeni önceleyen bir düzen inşa etmektir. Onun bize bıraktığı en büyük miras, tam da bu eleştirel akıl ve örgütlü yaratıcı güçtür.

Kolay mı? O, “var olan her şeyin amansız eleştirisini” ve özellikle “silahlı eleştiriyi” savunan çağrısını doğrudan kitlelere ve proletaryaya yöneltiyordu.^[4]

* * * * *

Karl Marx, bilimin devrimler çağındaki büyük sıçraması ile emekçilerin büyük düşleri arasındaki köprüyü kuran, çağımızın devrim ustasıydı. Kapitalizm çağındaki çözümünü ortaya koyan büyük devrimci öğretmen ve eylem adamıydı.

Onun teorisinde insan, biricik yaratıcıydı ve “En büyük üretici gücün devrimci sınıfın kendisi” olduğunu ortaya koyuyordu.

Kapitalizmin devrimle eleştirilmesinden yana olan Karl Marx’ın kapitalizm eleştirisi diğer bütün eleştirilerden ayırdı. Çünkü Marx’ın eleştirisi, fikir düzleminde kalmadı, emekçinin eleştirisi hâline geldi. “Tarihin itici gücü, eleştiri değil, devrim”di.

Karl Marx’a göre devrimin amacı yalnız eski toplumun yıkılması değil, bizzat devrimci sınıfın kendisinin değişmesiydi. “Devrim, yalnızca yönetici sınıfı devirmenin başka bir yolu olmadığı için değil, fakat aynı zamanda onu deviren sınıf, ancak ve ancak bir devrim içinde kendisini geçmişin birikmiş tortularından temizleyebileceği ve böylece toplumu yeniden kurtarabileceği için de zorunludur.”

Formüle ettiği tarihin hareket yasasının hâlen geçerli olduğu açıktır; Karl Marx, sadece yapıtları ve öğretisi ile değil, XIX. yüzyılın çalkantıları içinde verdiği örgütsel mücadeleler ile de dünya proletaryasının önderidir. Her ne kadar liberalizmden payını alan post-Marksist düşünürler, onu yalnız bir iktisatçı, bir filozof gibi sunsa da, Karl Marx, fildişi kulede yazarlık yapmamış, Avrupa’daki işçi örgütleri ve sendikaların içinde bir devrimci olarak bizzat çalışmıştı. İşçi sınıfının uluslararası çapta örgütlenmesini bir zorunluluk olarak gördüğü için Birinci Enternasyonal’de mücadele yürütmüş ve ona önderlik etmişti.

Sürdürdüğü örgütlü mücadelenin bir yanı da işçi sınıfının stratejisini ve programını oluşturmasıydı. İşçi sınıfının gündelik mücadelelerinin, sermaye sınıfından bağımsız bir işçi partisi içerisinde siyasi mücadeleye doğru yol alması gerektiğini, bu mücadelenin de ancak bağımsız bir şekilde inşa edilebileceği savunusunu zihinlere kazımıştı. Burjuvazinin hâkim olduğu kapitalist devletin yıkılması ve bu aygıtın parçalandıktan sonra bir işçi devleti kurulması gerektiğini ileri sürmüş, pek çok genç devrimciyi bu fikirle eğitmişti. Proletarya diktatörlüğü kavramı ile işçi sınıfının egemen güç olarak, işçi devriminden sonra kontrolü tek elde toplaması ve zor gücünü yerinden ettiği sermaye sınıfının tasfiyesi için kullanması gerektiğini savunmuştu; Karl Marx’ın, “İşçi sınıfının kurtuluşu kendisi tarafından kazanılabilir,” ifadesi eşliğinde…

* * * * *

Tam da burada, “Sınıfları ve sınıf karşıtlıklarıyla eski burjuva toplumunun yerine, her bireyin özgür gelişiminin herkesin özgür gelişiminin koşulu olduğu bir birliğe sahip olacağız,” vurgusuyla “Komünistler, kendi görüşlerini ve amaçlarını gizlemeye tenezzül etmezler. Hedeflerine ancak tüm mevcut toplumsal koşulların zorla yıkılmasıyla ulaşılabileceğini açıkça ilan ediyorlar. Varsın egemen sınıflar bir komünist devrim korkusuyla titresinler. Proleterlerin zincirlerinden başka kaybedecek bir şeyleri yoktur. Kazanacakları bir dünya var. Bütün ülkelerin işçileri, birleşiniz!” diye haykıran Komünist Manifesto’ya kulak vermek gerek:

“Toplumsal ilişkiler, üretici güçlere sıkı sıkıya bağlıdırlar. Yeni üretici güçler sağlamak için insanlar kendi üretim biçimlerini değiştirirler; kendi üretim biçimlerini değiştirmek, yaşamlarını kazanma yollarını değiştirmek için de bütün toplumsal ilişkilerini değiştirirler. Yel değirmeni size feodal beyli toplumu verir; buharlı değirmen ise, sınai kapitalistli toplumu…

“Tüm sabit, donmuş ilişkiler, eski ve saygıdeğer önyargılar ve görüşler silsilesiyle birlikte süpürülüp atılıyor, yeni kurulanların hepsi kemikleşemeden eskimiş hâle geliyor. Katı olan her şey buharlaşıyor, kutsal olan her şey kirleniyor…

“Sürekli genişleyen sürüm ihtiyacını karşılamak için burjuvazi, yeryuvarlağının bütününe el atmakta. Her yerde yerleşmesi, her yerde yapılaşması, her yerde bağ kurması gerekiyor. Burjuvazi, dünya pazarını sömürmek yoluyla tüm ülkelerin üretim ve tüketimini kozmopolitleştirdi. Gericilerin çok üzülecekleri biçimde ulusal zemini sanayinin ayağının altından çekiverdi. En eski ulusal sanayiler yok edildi ve hâlâ yok ediliyor…

“Burjuvazi ile modern kapitalistler sınıfı, toplumsal üretim araçlarının sahipleri ve ücretli emek kullananlar kastediliyor. Proletarya ile ise, kendilerine ait hiçbir üretim aracına sahip olmadıklarından, yaşamak için işgüçlerini satmak durumunda kalan modern ücretli emekçiler sınıfı…

“Kol emeğinde ustalığın ve gücün payı azaldıkça, bir başka deyişle, modern sanayi daha da geliştikçe, o ölçüde kadın çalışması erkek çalışmasının yerini alır. İşçi sınıfı için yaş ve cinsiyet ayrımlarının artık hiçbir ayırdedici toplumsal geçerliliği kalmamıştır. Bunların hepsi, yaşına ve cinsiyetine göre, kullanılması daha çok ya da daha az maliyeti olan iş aletleridir…

“Dolayısıyla burjuva toplumunda geçmiş şimdiye hükmeder; komünist toplumda ise şimdi geçmişe hükmeder. Burjuva toplumunda sermaye bağımsızdır ve bireyselliği vardır, insan ise bağımlıdır ve bireyselliği yoktur.”

“Ama bizimle tartışırken kendi burjuva özgürlük, eğitim, hukuk vb. tasarımlarınızla burjuva mülkiyetine son verilmesini ölçüp durmayın. Sizin düşüncelerinizin kendileri burjuva üretim ve mülkiyet ilişkilerinin birer ürünüdür, tıpkı hukukunuzun da sizin sınıfınızın yasa hâline getirilen iradesinden, içeriği sizin sınıfınızın maddi yaşam koşullarınca belirlenen bir iradeden başka bir şey olmayışı gibi.

“Sizi üretim ve mülkiyet ilişkilerinizi tarihi, üretimin seyri içinde gelip geçici ilişkilerden ölümsüz doğa ve akıl yasalarına dönüştürmeye yönelten bencil yanılgı, yok olmuş bütün hâkim sınıflarla paylaştığınız bir yanılgıdır. Antik mülkiyet söz konusu olduğunda kavradığınız, feodal mülkiyet söz konusu olduğunda kavradığınız şeyi burjuva mülkiyetine gelince kavrayamazsınız tabii.”^[5]

* * * * *

Karl Marx ile Friedrich Engels, ütopik sosyalist özlemleri bilimsel bir temele yerleştirip, devrimci bir uluslararası işçi sınıfı hareketinin zeminini oluşturdu. Böylelikle de 1843-1847 kesitinde, teorik düşüncede, XVIII. yüzyılın ağırlıklı olarak mekanik maddeciliğinin ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel’in diyalektik mantığının idealist gizemliliğinin sınırlamalarının üstesinden gelen bir devrim gerçekleştirdi.

Felsefî maddeciliği tarih ve toplumsal ilişkiler alanına genişleten O, sosyalizmin gerekliliğinin kapitalist sistemin içsel çelişkilerinin yasalara bağlı gelişmesinden kaynaklandığını kanıtladı

Karl Marx’a dünya çapında tarihsel bir kişilik konumuna yükselten şey, tarihin maddeci kavranışının doğruluğunu kanıtlayan Kapital’i yazması oldu.

Komünist Manifesto’daki teorik çerçeve “Kapital” ile yetkinleşir. Ekonomi-Politiğin Eleştirisine Katkı’nın ünlü önsözüne Karl Marx şu cümleyle başlar: “Burjuva iktisat sistemini şu sırayla inceliyorum: sermaye, toprak mülkiyeti, ücretli emek, devlet, dış ticaret, dünya pazarı.”^[6] Kapital’in konusunu ilk üç – sermaye, toprak mülkiyeti, ücretli emek- mesele oluşturur.

“Benim kadar az parası olup da para hakkında bu kadar çok yazan başka kimse olmadı. Kapital, onu yazarken içtiğim tütünün parasını bile karşılamayacak,” diyen o, “Dağınık olan sistem değil, sistemin çarkları hâline dönüşmeye meyilli olan insan aklı,” uyarısıyla ekler:

“Kişisel emekten doğan dağınık özel mülkiyetin kapitalist özel mülkiyete dönüşmesi, hâlen toplumsallaşmış üretime fiilen dayanan kapitalist özel mülkiyetin toplumsal mülkiyete dönüşmesinden kuşkusuz kıyaslanamayacak kadar daha uzun süreli, daha şiddetli ve çetin bir süreçtir. Birinci durumda, halk yığınlarının birkaç gasp edici tarafından mülksüzleştirilmeleri söz konusuydu; ikincisinde ise, birkaç gasp edicinin, halk yığınları tarafından mülksüzleştirilmeleri söz konusudur.”

“Her hisse senedi dolandırıcılığında herkes bir gün çöküşün geleceğini bilir, ama herkes kendisi altın yağmurunu yakalayıp güvenli bir yere koyduktan sonra komşusunun başına düşmesini umar. Après moi le déluge! (benden sonrası tufan!) her kapitalistin ve her kapitalist ulusun parolasıdır. Bu nedenle Kapital, toplumun zorlaması olmadıkça, emekçinin sağlığını ya da yaşam süresini umursamaz.”

“Meta olarak şeylerin varlığının ve onları meta olarak damgalayan emek ürünleri arasındaki değer ilişkisinin, metaların fiziksel özellikleriyle ve bundan kaynaklanan maddi ilişkilerle kesinlikle hiçbir bağlantısı yoktur. Orada insanlar arasında kesin bir toplumsal ilişki vardır ve bu ilişki onların gözünde şeyler arasındaki bir ilişkinin fantastik biçimini alır… Ben buna meta fetişizmi diyorum

“Metaların fiyatı veya para biçimi, genel olarak değer biçimleri gibi, elle tutulur bedensel biçimlerinden oldukça farklı bir biçimdir; bu nedenle, tamamen ideal veya zihinsel bir biçimdir.”

“Sermaye birikiminin bir sonucu olarak emeğin fiyatındaki artış, aslında yalnızca, ücretli işçinin kendisi için zaten oluşturmuş olduğu altın zincirin uzunluğunun ve ağırlığının, bu zincirin geriliminin gevşemesine izin verdiği anlamına gelir.”^[7]

“Bir öğretmen, öğrencilerin kafasına vurmasına ek olarak okulun sahibini zenginleştirmek için de eşek gibi çalışıyorsa üretken bir emekçi sayılır. Okul sahibinin sermayesini sosis fabrikası yerine öğretim fabrikasına yatırmış olması hiçbir şeyi değiştirmez.”

“Tıpkı Georgialı köle sahibinin, zencilerin sırtından kamçıyla sağladığı artı-ürünün hepsini şampanya ile har vurup harman savursam mı yoksa bir kısmını daha fazla zenci ve toprağa mı dönüştürsem diye düştüğü üzüntülü çıkmazdan, yakın zamanda, köleliğin kaldırılması ile kurtarılması gibi, kapitalistin de bu eziyetten ve şeytanın kışkırtmasından kurtarılması düpedüz bir insanlık borcudur.”

Kapital’de tarif edilen kapitalist üretimin bir yan ürünü olarak yabancılaşma da, Karl Marx’ın Georg Wilhelm Friedrich Hegel ve Ludwig Andreas Feuerbach’tan devraldığı kavramken; onun ellerinde kapitalizmin bütüncül eleştirisini anti-hümanist bir sistem olarak teorize etmeyi mümkün kılan araca dönüştü.

Karl Marx, yabancılaşma teorisini ilk olarak erken dönem eserlerinden 1844 Ekonomik ve Felsefî Elyazmaları’nda geliştirmiş olsa da bu teoriyi Kapital dâhil tüm iktisadî yazınının merkezine oturtup, yabancılaşmayı sınıf sorunuyla ilişkilendirir. “Eğer emeğin ürünü işçiye ait değilse… bunun sebebi ürünün işçi dışında başka bir insana ait olmasındadır.” Bu “başka adam” “çalışmayan ve üretim sürecinin dışında olan” kapitalistten başkası değildir gerçeğinin altını şöyle çizer: “İnsanın kendi doğasına yabancılaşması kapitalist toplumun en temel kötülüğüdür.”

“Özel mülkiyet bizi öylesine aptal ve tek yanlı hâle getirdi ki, bir nesnenin, ancak bizim için bir sermaye olarak var olduğunda ya da ona doğrudan sahip olduğumuzda, yediğimizde, içtiğimizde, giydiğimizde, içinde yaşadığımızda vs. kısaca onu kullandığımızda bizim olduğunu düşünürüz.”

“Ne kadar az yer, içer, kitap okursan, tiyatroya, dansa, meyhaneye ne kadar az gidersen, ne kadar az düşünür, sever, kuram yaratır, şarkı söyler, resim ve eskrim yaparsan, o kadar fazla sermaye biriktirirsin; mezar böceklerinin ve toprağın yok edemeyeceği hazinen o kadar büyür. Kendin ne kadar azalırsan o kadar çoğa sahip olursun; kendi öz hayatını dile getirmenle dışsallaşmış hayatını dile getirmen ters orantılıdır; yabancılaşmış varlığın gitgide büyür.”^[8]

* * * * *

Friedrich Adolph Sorge’nin dediği gibi: “Marx’ın bir bilim adamı, işçi sınıfının bir savunucusu olarak yaptığı şeylerin, ne dökme demirlerden anıtlara, ne de ateşli söylevlere ihtiyacı yoktur. Marx’ın eylemlerini dile getiren şeyler bronz ya da granit anıtlar değil, yer yuvarlağının her yanında sayısız işçinin Marx’ın ölümsüz savaş çağrısını izleyerek oluşturdukları saflardır.”

Gerçekten de V. İ. Lenin’in, “Marx’ın felsefesi, tüm insanlığa, özellikle de işçi sınıfına yüce bir bilgi silahı sunan, tamamlanmış felsefi materyalizmdir,”^[9] vurgusuyla müsemma Marksizm, toplumbilim ve felsefenin devrimci bir bireşimidir

Marksist düşüncede toplumun sınıflar temelinde analizi büyük bir önem taşır. Sınıfların bu önceliği ve önemi, hem toplumun bilimsel analizinin sonucu hem de çıkış noktasıdır. Sınıfları bütünlüklü olarak ele alıp tartışmamış olsa da Karl Marx’ın sınıfların genel çerçevesini güçlü bir biçimde çizdiği söylenebilir. Sınıf, onun tüm yapıtlarının anahtar kavramıdır ve hemen hepsinde merkezi bir yere sahiptir.

Bu bağlamda o, geleceğe yönelik dersler çıkarmak için günün koşullarına bakar. Yöntemi tarihsel maddeciliktir…

Kapitalistlerin servetinin kaynağını ücretli köleliğin yani artı-değerin, kârın yer aldığı bir sistematikten hareketle açıklar. Yani eleştirisinin merkezinde kapitalizmin yer alırken, sınıflar mücadelesini her adımda ısrarla vurgular.

“Neden işçi sınıfı” mı? Onun öz-kurtuluş fikri, Marksizmin tam kalbinde yer alırken; bundan başka bir şey daha doğar: Devrim ihtiyacı, vazgeçilemezliği…

“Biz işçilere diyoruz ki: Eğer şartları değiştirmek ve kendinizi yönetmeye hazır hâle getirmek istiyorsanız, bunun için on beş, yirmi, elli yıllık iç savaşlara katlanacaksınız,” diyen Karl Marx devrimin genel tarihsel önkoşullarını 1859’da şöyle özetlemişti:

“İnsanların varlığını belirleyen şey, bilinçleri değildir; tam tersine, onların bilincini belirleyen, toplumsal varlıklarıdır. Gelişmelerinin belirli bir aşamasında toplumun maddî üretici güçleri, o zamana kadar içinde hareket ettikleri mevcut üretim ilişkilerine ya da bunların hukukî ifadesinden başka bir şey olmayan mülkiyet ilişkilerine ters düşerler. Üretici güçlerin gelişmesinin biçimleri olan bu ilişkiler, onların engelleri hâline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim çağı başlar… İçerebildiği bütün üretici güçler gelişmeden önce, bir toplumsal oluşum asla yok olmaz; yeni ve daha yüksek üretim ilişkileri, bu ilişkilerin maddî varlık koşulları eski toplumun bağrında çiçek açmadan, asla gelip yerlerini almazlar.”

Ona göre sosyalist devrimin büyük hedefi işçi sınıfının sosyal ve ekonomik özgürleşmesiydi:

“Enternasyonal, bütün biçimleriyle köleliğin, her türlü toplumsal sefaletin, zihinsel çöküşün ve siyasal bağımlılığın temelinde, çalışanların, iş araçlarını, yani yaşam kaynaklarını tekelinde bulunduranların iktisadî boyunduruğu altına girmelerinin yattığını, işçi sınıfının iktisadî kurtuluşunun, bu nedenle, her siyasal hareketin, bir araç olarak, tâbi olması gereken büyük amaç olduğunu ilan eder.”

İşçi sınıfı “siyasal egemenliğini, tüm sermayeyi burjuvaziden derece derece koparıp almak için, bütün üretim araçlarını devletin, yani egemen sınıf olarak örgütlenmiş proletaryanın elinde merkezîleştirmek için” kullanmalıydı.

Konuyla ilgili olarak Karl Marx, kapitalizmden komünizme geçiş sorununa şu satırlarla değinmişti:

“Kapitalist toplum ile komünist toplum arasında, birinden ötekine devrimci dönüşüm dönemi yer alır. Buna da bir siyasal geçiş dönemi tekabül eder ki, burada devlet proletaryanın devrimci diktatörlüğünden başka bir şey olamaz.”^[10]

Bu saptamanın tarihsel açıdan işçi devletinin ilk deneyimini oluşturan Paris Komünü ile bağlantısı önemliydi.

“Komün, şehrin çeşitli semtlerinden genel oyla seçilmiş, sorumlu ve her an görevden geri alınabilir belediye meclisi üyelerinden oluşuyordu. Komün üyelerinin çoğu doğal olarak işçilerden ya da işçi sınıfının ünlü temsilcilerinden oluşuyordu. Komün parlamenter bir organ değil, ama aynı zamanda hem yürütmeci hem de yasamacı, hareketli bir organ olacaktı.”^[11]

Yeri geldi belirtelim:

Komün tipi örgütlenme asla küçük devletler federasyonu biçiminde düşünülemez. Tersine, mümkün olan en geniş uluslar birliği temelinde bir siyasal merkezîleşmeyi hedeflemelidir.

Komün belediyesel özgürlüğü içerir fakat bir belediye rejimi değildir. Yani, komün tipi iktidarın özelliği, siyasal merkezîleşmeye karşıt bir yerel yönetimcilik, otonomculuk değildir. Üreticilerin kendi öz örgütlülüklerine dayanan, üretim ve yaşam birimlerindeki en geniş inisiyatiflerini içeren merkezî siyasal birliğinin oluşturulmasını amaçlar.

Genel oy hakkı, burjuva parlamentarizminden özünde farklı olmak üzere ama mutlaka işletilmelidir. Bu siyasal mekanizma, burjuva parlamentarizminde olduğu gibi A ya da B partisini iktidara getirmek üzere değil, komünler biçiminde örgütlü proletaryanın ve diğer emekçilerin diledikleri, beğendikleri temsilcilerini özgürce belirlemelerine hizmet edecektir. Yani kim seçilirse seçilsin, iktidar komünlerde olacaktır. Bu nedenle işçi demokrasisinin, burjuva demokrasisinden kat be kat demokratik karakteri (en geniş demokratik hak ve özgürlükler, işçi devletinin anayasasına uymak koşuluyla her partiye serbestçe örgütlenme, çalışma, seçimlere katılma hakkı vb.), komünler iktidarını pekiştirmeye hizmet edecektir.

Nihayet Paris Komünü için, “ücretli emeğin kurtuluşunun gerçekleşmesini sağlayacak nihayet bulunmuş siyasal biçim” vurgusuyla Karl Marx ekler:

“Genel oy hakkı, her üç ya da altı yılda bir halkı parlamentoda yönetici sınıfın hangi üyesinin kötü temsil edeceğini tayin etmek yerine, komünler biçiminde örgütlenmiş halka hizmet edecekti; tıpkı bireysel seçim hakkının kendi işi için işçi ve idareci arayan herhangi bir işverene hizmet etmesi gibi.”^[12]

Toparlarsak “Biz, dünyaya, ‘Mücadelelerinize son verin, onlar ahmakça; biz size gerçek mücadele sloganını sağlayacağız’ demiyoruz. Biz, dünyaya, yalnızca, uğruna mücadele edilen şeyin gerçekte ne olduğunu ve bilincin, o istemese bile elde edilmesi gereken bir şey olduğunu gösteriyoruz.”^[13]

“Eleştiri silahı, elbette, silahların eleştirisinin yerini tutamaz; maddî güç, maddî güç ile alaşağı edilmelidir. Ancak, teori de kitleleri kavrar kavramaz maddî bir güç hâline gelir.”^[14]

“Alman’ın kurtuluşu insanlığın kurtuluşudur. Bu kurtuluşun başı felsefe, kalbi proletaryadır. Felsefe, proletarya ortadan kaldırılmaksızın bir gerçeklik hâline getirilemez; proletarya, felsefe bir gerçeklik hâline getirilmeden ortadan kaldırılamaz.”^[15]

“Sorun, şu ya da bu proleterin, hattâ bir bütün olarak proletaryanın belirli bir anda neyi hedefi olarak gördüğü değildir. Sorun, proletaryanın ne olduğu ve bu varoluş doğrultusunda tarihsel olarak ne yapmak zorunda olacağıdır.”^[16]

“Tarihsel eylemin bütünlüğü ile birlikte, o eylemin sahibi olan kitlenin büyüklüğü de artacaktır.”^[17]

“Bugüne kadar var olan bütün toplumların tarihi, sınıf mücadelelerinin tarihidir.”^[18]

Bizim Karl Marx’ımız budur; yani V. İ. Lenin’in sözleriyle, “XIX. yüzyılın, en ileri ülkelerde temsil edilen başlıca üç ideolojik akımı olan klasik Alman felsefesini, klasik İngiliz politik ekonomisini ve genel olarak Fransız devrimci öğretileri ile birleştirilmiş Fransız sosyalizmini devam ettirmiş ve tamamlamış olan bir deha”dır!^[19]

Öyleyse yeniden ve en baştan ona dönmek, devrim ve komünizm için elzemdir. Evet, post-modern zamanlarda soru(n)ları aşmanın yolu Karl Marx’a dönüştür.

Malum üzere o, sadece var olanı anlamamıza değil, var olanı aşmamıza dönük nesnel olanaklardan da bahseder bize. “Kapitalizmden başka bir seçenek yokmuş”, “devlet olmaksızın toplumsal birlik sağlanamazmış”, “toplumsal özgürlük hiçbir zaman gerçekleştirilebilir değilmiş” gibi düşünüldüğü ve bu olanaksızlıkların biteviye ideolojik olarak öğretildiği bir koşulda Karl Marx’a dönmek, bu öğretilmiş olanaksızlıkların nasıl temelsiz olduğunu ve özgürlüğün olanağının insanlığın tarihsel üretim etkinliğine nasıl dayandığını görmek açısından olmazsa olmazdır.

* * * * *

Şimdi yeniden “Benim harcım değil/ Barışık yaşamak dünyayla/ O bitmeyen kavgada olmalıyım/ Kaygısızlık değil benim harcım./ Öyleyse atılalım bütün işlere/ Durmadan yorulmadan/ Her zaman umutla, her zaman tutkuyla/ Uslanıp durulmadan,” vurgusuyla “Filozoflar dünyayı yalnızca çeşitli biçimlerde yorumlamışlardır; oysa sorun onu değiştirmektir,” diye Karl Marx’a kulak verme zamanıdır:

Kapitalizm…

“Kapitalizm doğayı ve insanı yok etme eğilimindedir”…

“Açıklanması gereken ya da tarihi bir sürecin sonucu olan şey, canlı ve etkin insanın doğa ile metabolik alışverişinin ve dolayısıyla doğayı mülk edinişinin doğal, inorganik koşullarıyla birliği değil, etkin insanla bu insanın var oluşunun koşullarının birbirinden ayrılmasıdır; ve bu ayrılış tam anlamıyla ilk kez ücretli emekle sermayenin ilişkisinde kendisini ortaya koymuştur”…

“Şimdiye kadar ifade edilen ama asla takas edilemeyen; verilen ama asla satılamayan; edinilen ama asla satın alınamayan erdem, sevgi, inanç, bilgi, vicdan gibi değerlerin, kısaca her şeyin ticarete dâhil olduğu zamandır bu”…

“Bu toplumun çalışan üyeleri hiçbir şey elde edemezken, her şeyi elde edebilen üyeleri hiç çalışmamaktadırlar”…^[20]

“İşçi ne kadar çok servet üretse, üretiminin gücü ve kapsamı ne kadar artsa, kendisi de o kadar yoksullaşır. Ne kadar çok meta yaratırsa kendisi de bir meta olarak o kadar ucuzlar. Şeyler dünyasının artan değeriyle doğrudan doğruya orantılı olarak insanlar dünyası değersizleşir. Emek yalnız meta üretmez; kendini ve bir meta olarak işçiyi de üretir – ve bunu meta ürettiği oranda gerçekleştirir”…^[21]

“Boş zamanı olmayan, hayatı boyunca uyumak ve yemek için tamamen fiziksel molalar dışında işinden alınmış bir adam uyuyan bir canavardan daha azdır. O başkaları için varlık üreten bir makineden başka bir şey değil, fiziksel olarak bozuk ve ruhsal olarak kirlenmiş. Yine de modern sanayinin bütün tarihi gösteriyor ki sermaye durdurulmazsa tüm insanlığı en derin bozulma seviyesine getirmek için vicdansızca ve acımasızca çalışmaktadır”…^[22]

“Sınıfların determinantları mülkiyettir”…

“Para açgözlülüğün yalnızca nesnesi değil aynı zamanda kaynağıdır”…

İşçi sınıfı…

“[işçi] bu yaşam faaliyetini gerekli yaşam araçlarını güvence altına almak için başka bir kişiye satar… Hayatta kalabilmek için çalışır. Emeğin kendisini yaşamının bir parçası olarak görmez; bu daha ziyade yaşamının feda edilmesidir. Bu, bir başkasına açık arttırmayla sattığı bir metadır”…^[23]

“İş güçlendikçe işçi zayıflar”…

“Ekonomi Politik, proleteri… bir at gibi görür, çalışmasına yetecek kadar alması gerekir. Çalışmadığı süre boyunca onu bir insan olarak görmez. Bunu ceza hukukuna, doktorlara, dine, istatistik tablolarına, siyasete ve bekçiye bırakır”…^[24]

“Emek zenginler için gerçekten çok güzel şeyler yaratır, ama işçi için ürettiği yalnız yoksunluktur… Emek saraylar üretir ama işçi için ürettiği izbelerdir”…^[25]

“Modern sanayi işçiliği, sermayenin boynuna geçirdiği bu modern boyunduruk, proleterin üstünden her çeşit ulusal karakteri sıyırıp atmıştır”…

“İngiliz burjuvazisinin işçi sınıfını sistematik olarak İrlanda işçi sınıfına karşı nasıl kışkırttığı ve bu bölünmeyi işçi sınıfının sömürülmesi için nasıl kullandığı bilinmektedir. Böylece İngiliz burjuvazisi İrlanda’yı sömürge olarak korurken, içerde de ücretleri düşük tutmayı başarmıştır. Bu antagonizma, örgütüne rağmen İngiliz işçi sınıfının güçsüzlüğünün sırrıdır. Aynı zamanda kapitalist sınıfın iktidarını korumasının da sırrıdır. Ve ikincisi (burjuvazi) bunun tam bilincindedir”…^[26]

“Bilmeden yaparlar”…

Din…

“Kutsal olan hiçbir şey yoktur; her şey maddi koşulların ürünüdür”…

“Kilise, egemen sınıfın ideolojik aygıtıdır”…

“Tanrı fikri, insanın kendi özünü yabancılaşmış bir şekilde kavramasıdır”…

“Dinî ıstırap, hem gerçek ıstırabın ifadesi hem de gerçek ıstıraba karşı bir protestodur. Din, ezilenlerin iç çekişi, kalpsiz bir dünyanın kalbi, ruhsuz koşulların ruhudur”…

“Ahiret inancı, mevcut dünyadaki acıları meşrulaştırmak için bir tesellidir”…

“İnsanların mutluluğu için dinin kalkması şarttır”…

Teknoloji…

“Teknoloji insanın doğayla uğraşma biçimini, hayatını sürdürebilmesi için gerekli olan üretim sürecini gösterir; ve böylece sosyal ilişkilerinin oluşum biçimini ve bunlardan kaynaklanan düşünsel kavramları açığa vurur”…

İnsan…

“İnsanlar, kendi tarihlerini kendileri yaparlar”…

“İnsanlar düşündükleri gibi yaşamaz, yaşadıkları gibi düşünür”…

“İnsanların varlığını belirleyen onların bilinçleri değildir; tersine insanların bilinçlerini belirleyen onların varlıklarıdır”…

“İnsanı insan yapan dış dünyayı değiştirmesi değil, dış dünyayı değiştirirken kendini de değiştirmesidir”…

“İnsan anatomisi, maymun anatomisi için bir anahtar içerir”…

“İnsan en gerçek anlamıyla politik bir hayvandır, yalnızca toplu yaşayan bir hayvan değil, kendini ancak toplumun ortasında bireyselleştirebilen bir hayvandır. Toplumun dışında yalıtılmış bir birey tarafından üretim… bireylerin bir arada yaşamadan ve birbirleriyle konuşmadan dilin gelişmesi kadar saçmadır”…^[27]

“İnsanlık önüne çıkan sorunlara çözüm arar”…

“Ne kadar azsan, yaşamını ne kadar az görkemli kurmuşsan o kadar çoksun demektir ve görkemli yaşamın da o denli büyüktür”…

“Karşılığında sevgi uyandırmadan seviyorsanız, yani sevgi olarak sevginiz karşılıklı sevgi yaratmıyorsa; seven bir kişi olarak dışavurumunuzla kendinizi sevilen bir kişi yapamıyorsanız, sevginiz güçsüzdür, bu bir talihsizliktir”…

“Mükemmel bir birey ancak mükemmel bir toplum içerisinde yetiştirilebilir.

“Eğer kişi sadece kendisi için çalışırsa ünlü bir bilim adamı, büyük bir düşünür, çok iyi bir şair, müzisyen olabilir. Ama asla mükemmel bir insan olamaz.

“Tarih ancak ortak çıkarlar için çalışmış insanların yüceliğini kabul eder.

“En mutlu insan en fazla sayıda insanı mutlu eden insandır”…

Kadın…

“Özel mülkiyetin egemen olduğu yerde, insanların ilişkisi ve kadın erkek ilişkisi bir ticarete dönüşür”…

Barış…

“Barışın anlamı sosyalizme karşı muhalefetin olmamasıdır”…

Ekoloji…

“Lüks, doğal olarak gerekli olanın tam tersidir”…

“Kapitalizm gölgesini satamadığı ağacı keser”…

Özgürlük…

“Soyut özgürlük kelimesine aldanmayın. Kimin özgürlüğü? Bir bireyin diğerine göre özgürlüğü değil, sermayenin işçiyi ezme özgürlüğü”…

“Özgürlük, başkasına zarar vermeyen her şeyi yapma ve peşinden gitme hakkıdır”…^[28]

“Gerçek özgürlük âlemi, kendi başına bir amaç olarak insan enerjisinin gelişmesi, bunun ötesinde başlar”…^[29]

Devlet…

“Modern devlet iktidarı, yalnızca tüm burjuva sınıfının ortak işlerini yöneten bir komitedir”…

“Özgürlük, devleti toplumdan üstün bir organ olmaktan çıkarıp kesinlikle ona tâbi bir organ hâline getirmekten ibarettir”…^[30]

“Devlet çelişki üzerine kuruludur. Kamusal ve özel yaşam arasındaki, evrensel ve tikel çıkarlar arasındaki çelişkiye dayanır. Bu nedenle devlet kendisini resmi, olumsuz faaliyetlerle sınırlamalıdır”…

“Egemen sınıfın düşünceleri, bütün çağlarda, egemen düşüncelerdir de, başka bir deyişle, toplumun egemen maddi gücü olan sınıf, egemen manevi güçtür de”…^[31]

“Vergi, bürokrasinin, ordunun, din adamlarının ve sarayın, kısacası tüm yürütme gücü aygıtının yaşam kaynağıdır. Güçlü iktidar ile güçlü vergi aynı anlama gelir”…

“Kendisinden önce egemen olan sınıfın yerini alan her yeni sınıf, amacına ulaşmak için kendi çıkarını toplumun tüm üyelerinin ortak çıkarı olarak göstermek durumundadır. Düşünsel biçimde ifade edecek olursak, yeni sınıf kendi düşüncelerini evrensel olarak biçimlendirmek; onları yegâne mantıklı ve evrensel açıdan geçerli düşünceler olarak sunmak zorundadır”…^[32]

Zor…

“Zor, yeni bir topluma gebe her eski toplumun ebesidir”…

“Bizde merhamet yok ve sizden de merhamet istemiyoruz. Sıramız geldiğinde, terör için mazeret üretmeyeceğiz”…

Devrim…

“Devrimler tarihin motorudur”…

“Bir yandan insanal yaşamın gerçekleşmek için özel mülkiyete gereksinme duyduğu ve öte yandan da, şimdi, özel mülkiyetin kaldırılmasını gerektirdiği ikili kanıtı, iş bölümü ile değişimin özel mülkiyet biçimleri oldukları olgusunun ta kendisine dayanır”…^[33]

“İnsanlık tarihi, sınıf çelişkisinden ibarettir”…

“Toplumlar üstesinden gelemeyecekleri sorunları gündeme getirmezler”…

“Radikal olmak, şeyleri kökünden kavramak demeye gelir. Ne ki insan için, kök insanın kendisidir”…^[34]

“Yalnızca yenilerine yer açmak için bir sürü suçluyu idam eden cellatları yüceltmek yerine, bu suçları üreten sistemin değiştirilmesini iyice düşünmek gerekmez mi?”^[35]

“İşçi sınıfı hazır devlet mekanizmasını basitçe ele geçirip kendi amaçları doğrultusunda kullanamaz”…^[36]

“Bugüne kadarki tüm toplumların tarihi, sınıf mücadeleleri tarihidir… Bizim için sorun özel mülkiyetin herhangi bir değişikliğe uğratılması değil, yok edilmesidir; sınıf karşıtlıklarının üzerinin örtülmesi değil, sınıfların ortadan kaldırılmasıdır; mevcut toplumun iyileştirilmesi değil, yeni bir toplumun kurulmasıdır”…

“Asacağımız son kapitalist, bize ipi satan kapitalist olacak”…

Komünizm…

“Komünizm teorisi tek bir cümlede özetlenebilir: Tüm özel mülkiyetin kaldırılması”…

“Komünizm bizim için kurulacak bir durum, gerçekliğin kendisini ayarlamak zorunda olduğu bir ideal değildir. Biz komünizmi, şeylerin mevcut durumunu ortadan kaldıran gerçek hareket olarak adlandırıyoruz. Bu hareketin koşulları, şu anda var olan öncüllerden kaynaklanmaktadır”…

“Başladığımız öncüller keyfî öncüller değil, dogmalar değil, ancak hayal gücünde onlardan soyutlama yapılabilecek gerçek öncüllerdir. Bunlar gerçek bireyler, onların faaliyetleri ve içinde yaşadıkları maddi koşullardır, hem zaten var olan, hem de faaliyetleri tarafından üretilen koşullar. Bu öncüller böylece tamamen ampirik bir şekilde doğrulanabilir”…

“Hem bu komünist bilincin kitlesel ölçekte üretilmesi hem de… insanların kitlesel ölçekte değiştirilmesi için… bir devrim gereklidir; bu nedenle bu devrim, yalnızca egemen sınıf başka bir şekilde devrilemeyeceği için değil, aynı zamanda onu deviren sınıf ancak bir devrimle çağların tüm pisliklerinden kurtulmayı başarabileceği ve toplumu yeniden kurmaya hazır hâle gelebileceği için de gereklidir”…^[37]

“Ancak tarih ilerledikçe ve proletaryanın mücadelesi daha net formlar kazandıkça, artık zihinlerinde bilim aramalarına gerek kalmayacak; sadece gözlerinin önünde olup bitenleri not etmeleri ve onun sözcüsü olmaları gerekecek. Bilimi aradıkları ve yalnızca sistemler kurdukları sürece, mücadelenin başında oldukları sürece, yoksullukta yoksulluktan başka bir şey görmezler, onda eski toplumu devirecek devrimci, yıkıcı yanı görmezler. Bu andan itibaren, tarihsel hareketin bir ürünü olan bilim, kendisini bilinçli olarak onunla ilişkilendirmiş, doktriner olmaktan çıkmış ve devrimci hâle gelmiştir”…^[38]

* * * * *

Friedrich Engels’in, “Adı ve eylemi çağlar boyu yaşayacak!” notunu düştüğü Karl Marx’a dönüş yolunda atılması gereken ilk adım “Hasta la Victoria Siempre!/ Zafere Kadar, Daima!” diye haykıran Ernesto Che Guevara’nın vazgeçmeyen isyankârlığıdır.

Bu temelde onun yöntemi, yani özellikle Grundrisse’deki “Ekonomi Politiğin Yöntemi” başlıklı bölümünde tartışıldığı üzere, duyu deneylerinden yani “somut” düzeyden soyuta doğru ilerlemek, ardından tekrar somut düzeye geri dönmek biçiminde (somut-soyut-somut) özetlenen duruştur.

Çünkü “Somut, pek çok belirlenimin, dolayısıyla da çeşitliliğin birliği olduğu için somuttur. Bu yüzden, düşünme sürecinde somut, bir başlangıç noktası olarak değil, bir yoğunlaşma süreci olarak, bir sonuç olarak kendisini gösterir; ancak gerçeklik için bir başlangıç noktası, bu yüzden de aynı zamanda gözlem ve kavramlaştırma için de bir başlangıç noktasıdır. İlk yol boyunca, bütünlüklü bir kavrayış, soyut belirlenime yol verecek biçimde ortadan kalkarken, ikinci yol boyunca soyut belirlenimler, somutun düşünce yoluyla yeniden üretimine götürür.”^[39]

Ve bir şey daha: Genel olarak Marksizm, devrimsiz bir hiçtir.

Bizim Karl Marx(’ımız) böyle söyler…

15 Kasım 2025, İstanbul.

^[1]         Selçuk Kozağaçlı.

^[2]           O, ömrünün son yıllarında, 1881’de, Karl Kautsky tüm eserlerinin toplu basımını düşünüp düşünmediğini sorduğunda şöyle cevap vermişti: “Öncelikle o eserlerin yazılıp bitirilmesi gerekiyor ama,” (Karl Kautsky, Mein Erster Aufenthalt in London, içinde Benedikt Kautsky (der.), Friedrich Engels’ Briefwechsel mit Karl Kautsky (Viyana, 1955), s. 32) diyecek kadar mütevazı idi.

^[3]           “Marksist-Leninizmin kuruluşuyla Marx’ın düşüncesinin yozlaşması en açık ifadesini buldu.” (Marcello Musto, “Karl Marx’ın Yeniden Keşfi”… https://marcellomusto.org/karl-marx-n-yeniden-kesfi/).

^[4]           Karl Marx’ın Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisine Giriş adlı eserinden alınmış (Karl Marx, Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev: Kenan Somer, Sol Yay., 1997.) ilgili pasaj şöyledir: “Eleştirinin silahı, elbette ki silahların eleştirisinin yerini alamaz; maddi gücün yıkılması ancak maddi bir güçle mümkündür ama kuram da, bir kez kitleleri kavradığında, maddî bir güce dönüşür.”

^[5]           Karl Marx-Friedrich Engels, Komünist Manifesto ve Komünizmin İlkeleri, çev: Muzaffer Erdost, Sol Yay., 1976.

^[6]           Karl Marx, Ekonomi-Politiğin Eleştirisine Katkı, çev: Sevim Belli, Sol Yay., 1970.

^[7]           Karl Marx, Kapital, Sermayenin Üretim Süreci, Cilt: I, çev: Alaattin Bilgi, Sol Yay., 1965.

^[8]           “Üretimin komünistçe düzenlenmesiyle, yani insanın kendi ürününe karşı yabancı tutumunun ortadan kalkmasıyla… insanlar değişimi, üretimi ve karşılıklı ilişki tarzlarını yeniden kendi denetimleri altına alırlar.” (Karl Marx, Yabancılaşma, çev: Barışta Erdost, Sol Yay., 2013).

^[9]           V. İ. Lenin, Karl Marx ve Marksizm Üzerine, çev: Mazlum Beyhan, Yordam Kitap, 2013.

^[10]          Karl Marx-Friedrich Engels, Gotha ve Erfurt Programlarının Eleştirisi, çev: M. Kabagil, Sol Yay., 1969.

^[11]          Karl Marx-Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, Cilt II., çev: A. Kardam, S.Belli, M. Ardos, K. Somer, Sol Yay., 1977.

^[12]          yage.

^[13]          Karl Marx’ın Arnold Ruge’a yazdığı mektup, Eylül 1843… yage.

^[14]          Karl Marx, Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev: Kenan Somer, Sol Yay., 1997.

^[15]          yage.

^[16]          Karl Marx-Friedrich Engels, Kutsal Aile, çev: Kenan Somer, Sol Yay., 2003.

^[17]          yage.

^[18]          Karl Marx-Friedrich Engels, Komünist Manifesto ve Komünizmin İlkeleri, çev: Muzaffer Erdost, Sol Yay., 1976.

^[19]          V. İ. Lenin, “Karl Marx”, Collected Works, Cilt 20; Moskova, 1964, s. 50.

^[20]          Karl Marx-Friedrich Engels, Komünist Manifesto ve Komünizmin İlkeleri, çev: Muzaffer Erdost, Sol Yay., 1976.

^[21]          Karl Marx, 1844 El Yazmaları, çev: Murat Belge, İletişim Yay., 2000.

^[22]          Karl Marx, Ücret, Fiyat ve Kâr, çev: Sevim Belli, Sol Yay., 1975.

^[23]          Karl Marx, Ücretli Emek ve Sermaye-Ücret, Fiyat ve Kâr, çev: İsmail Yarkın, İnter Yay., 1999.

^[24]          yage.

^[25]          “Tüm iktisatçılar, artı-değeri saf hâliyle değil, kâr ve rantın özel biçimleri içinde inceleme hatasını paylaşırlar.” (Karl Marx, Artı Değer Teorileri, çev: Yurdakul Fincancı, Sol Yay., 2013).

^[26]          Karl Marx’ın Sigfried Meyer ve August Vogt’a mektubu… https://www.altust.org/2019/03/irlanda-sorunu-hakkinda-marxtan-mektup/

^[27]          Karl Marx, Grundrisse: Ekonomi Politiğin Eleştirisi İçin Ön Çalışma, çev: Sevan Nişanyan, İletişim Yay., 4. baskı, 2014.

^[28]          Karl Marx, Yahudi Sorunu Üzerine, çev: Burcu Denizci, Altıkırkbeş Yay., 2015.

^[29]          Karl Marx, Yabancılaşma, çev: Barışta Erdost, Sol Yay., 2013.

^[30]          Karl Marx-Friedrich Engels, Gotha ve Erfurt Programlarının Eleştirisi, çev: M. Kabagil, Sol Yay., 1969.

^[31]          Karl Marx-Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, Cilt I., çev: A. Kardam, S. Belli, M. Ardos, K. Somer, Sol Yay., 1976.

^[32]          Karl Marx, Aforizmalar/ Zincirlerimizden Başka Kaybedecek Neyimiz Var!, çev: Peren Demirel, Zeplin Yay., 2014.

^[33]          Karl Marx, 1844 El Yazmaları, çev: Murat Belge, İletişim Yay., 2000.

^[34]          Karl Marx, Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev: Kenan Somer, Sol Yay., 1997.

^[35]          Karl Marx, İntihar Üzerine, çev: Zeynep Özarslan, Yeni Hayat Yay., 2006.

^[36]          Karl Marx-Friedrich Engels-V. İ. Lenin, Paris Komünü Üzerine, çev: Kenan Somer, Sol Yay., 1977.

^[37]          Karl Marx-Friedrich Engels, Alman İdeolojisi [Feuerbach], çev: Sevim Belli, Sol Yay., 1976.

^[38]          Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, çev: Ahmet Kardam, Sol Yay., 7. Baskı, 2011.

^[39]          Karl Marx, Grundrisse: Ekonomi Politiğin Eleştirisi İçin Ön Çalışma, çev: Sevan Nişanyan, İletişim Yay., 4. baskı, 2014.

Uzun bir süredir aklımda olan ama bir türlü başlayamadığım bu seriye tarihe duyduğum coşkun merak, bir arkadaşın anılmak istemesi ve az bilgiye sahip olmanın getirdiği hadsizlikle girişiyorum.

Bir süre misafiri olduğum bu güzel ülkede bulunduğum her gün etkileyici anılar biriktirdim ve bu anılar, tarihine ilgimi daha da depreştirdi.

O yüzden de bir süredir tarihin hangi kesitinden itibaren ele alsam kararsızlığı yaşıyordum. Okudukça, izledikçe daha da geriye çektim çizgiyi. Yeni detaylar çıktı ortaya. Çok uzak tartışmaları izlerken buldum kendimi.

O yüzden serbest yazılar dedim yazının başlığına. Aklımda bir çizelge var ama yan yollara girebileceğim geniş bir planlama yaptım.

Bu yazıda bugün nasıl bir yönetim var sorusuna Jason Hickel ve Pawel Wargan’ın Proggressive International için yazdığı yazıyı temel alarak cevap arayacağım. Hemen bir sonraki yazıda 46 yüzyıl geriye gidip efsane (varlığı ve yokluğunun bile tartışılması anlamında) Xia (okunuşu Şia) hanedanlığı dönemine sıçrayacağım.

Konfüçyüs’ü de açığa çıkaran kaos ve savaş dönemlerinde biraz uzun kalıp son hanedanlığa kadar geleceğiz.

Sun Yat Sen, milli cephe, sömürge karşıtı mücadele; Koumintang-ÇKP mücadelesi, devrim ve sosyalizmin inşası; kültür devrimi; açılım ve sosyalist piyasa ekonomisi, Mao, Xiaoping, Jintao ve Jinping’in izinde sosyalist dönemin çelişkileri ve iç mücadelelerine bakmaya çalışacağız.

Bu seriye duyduğum heyecan, her ne kadar soğuk ve objektif yazmaya çalışsam da bazı süreçleri olduğundan olumlu görmeme, bazı konularda da olması gerekenden keskin olmama neden olabilir.

Girişte belirttiğim gibi bu bir öğrenme çabasının paylaşılmasıdır ve en çok da az bilmeye güvenilmektedir.

Anılmak isteyen arkadaşa gelince… Artık bu çalışmaya başlamayı sürekli ertelediğim için çalışmayı unuttuğum bir sırada tamamen unuttuğum bir arkadaşım kendini hatırlattı. Ticaret yollarına bakarken deniz ipek yolunun Çin tarafında başlangıç noktalarının fotoğraflarını izliyordum…

İpek yolunun kenarında kurulan bir ilçede büyüdüm. Bu yol hayatımızda önemli bir etkiye sahipti. Onlarca yıl sonra bu yol üzerinde bisiklet sürerken trafik kazasında kaybettiğimiz sınıf arkadaşımı hatırladım.

Bu yazı serisi anılmak isteyen arkadaşıma; 1999-2000 yıllarında 9-10 yaşındayken, hayattan alacaklı giden Mehmet Şerif Kızmaz’a ithaf edilmiştir.

Metin içindeki alıntılar Jason Hickel ve Pawel Wargan’dan.

Demokrasi ve diktatörlüğün kavramsal algılanışı bugünün düşün dünyasında tamamen sislere boğulmuş ve sosyalist cephede dahi bulanıktır.

O yüzden doğrudan başlayalım: Her demokrasi bir diktatörlüktür. Her diktatörlük ise birer demokrasidir. Yapılacak olan ayrım bunun sınıf niteliğidir. Yani her diktatörlük hangi sınıfın örgütlenmiş gücü ise diğer sınıfı bastırmak üzere çalışır. Burjuva diktatörlük olabildiği gibi işçi sınıfı diktatörlüğü de olabilir. Ya da egemen sınıf için demokratlığından kaynaklı yönetim işçi sınıfı veya burjuvazinin (iki sınıf için birden demokrasi olmaz) demokratik yönetimi olur.

Batı’daki birçok kişi için demokrasi, toplumun geleceğine dair farklı vizyonları bünyesinde barındırabilen ve farklı görüşlere yer verebilen çoklu partilerin varlığını gerektirir. Bu görüşe göre devlet tarafsız bir arabulucudur ve “bir kişi, bir oy” ilkesi demokratik katılımın eşitliğini garanti eder.^[1]

Yazarlar Mao Zedong’un “Partimizin tüm pratik çalışmalarında, doğru liderlik mutlaka ‘kitlelerden kitlelere’ olmalıdır,” dediğini aktarıyorlar. Ve genel olarak bu sözlerin rehberliğinde bir gözlükle ülke yönetimini gözlemlemeye çalışıyorlar.

Çin nasıl yönetiliyor?

Hickel ve Wargan, Chongqing’deki (Çonçin) Minzhu (Mincu) bölgesinde yaşanan kentsel dönüşümün nasıl yapılacağı konusunda karar süreçlerinde halkın katılımının ülkeye nasıl model olduğunu örneklendirerek başlıyorlar yazılarına.

50’lerin başında yaşanan dönüşümün ilk önce insanların taşınıp şehrin Sovyet mimarisi tarzında yeniden inşa edilmesi planından halkın katılımıyla yerinde dönüşüme dönülmesini anlatıyor.

Burada oluşturulan posta kutusunda öneriler ve geri dönüşler toplanmıştı. Minzhu’nun posta kutusu Çin Halkı Politik Danışma Konferansının (The Chinese People’s Political Consultative Conference -CPPCC) temeli kabul edilebilir.

Biraz uzun alıntılarla yazarların ve aslında bir yanıyla ÇKP’nin de ülkeyi ve partiyi nasıl gördüğünü anlayabiliriz.

Köy düzeyindeki erken deneyimlerden, 9 milyon kilometrekareyi aşan bir ülkede 56 etnik gruptan oluşan 1,4 milyar insan için ülke çapında bir süreç oluşturmaya kadar, bu süreç, yüzyılı aşkın bir örgütsel deneyime dayanan demokratik yönetişim uygulaması olan “tüm süreç halk demokrasisi” adlı bir kavramda somutlaşmıştır.

“Tüm süreç halk demokrasisi” kavramı ilk olarak, Xi Jinping tarafından 2014 yılının Eylül ayında, Çin Halkı Politik Danışma Konferansının (CPPCC) kuruluşunun 65. yıldönümü konferansında yapılan bir konuşmada dile getirilmiştir. Xi, Çin’in sosyalist demokrasisinde uzun süredir yer alan “danışma” unsurunu vurgulamıştır. “Halk demokrasisini uygulamaya koymak ve halkın ülkenin efendisi konumunu güvence altına almak,” dedi, “ülkeyi yönetirken tüm toplumda kapsamlı tartışmalar yürütmemizi gerektirir.”

Bugün, ÇKP 100 milyondan fazla üye ve 75 milyondan fazla gençlik ligi üyesini bünyesinde barındırmaktadır. Aslında, her ailede en az bir kişi parti üyesidir, bu da parti içinde çok çeşitli sosyal konumların ve siyasi görüşlerin temsil edilmesini sağlamakla kalmaz, aynı zamanda ÇKP’nin Çin toplumunun her kesiminin ne istediğini veya neye ihtiyacı olduğunu anlamak için doğrudan kanallara sahip olmasını da sağlar. ÇKP, iç işleyişinde, partinin temel örgütsel ilkesi ve liderlik sistemini oluşturan demokratik merkeziyetçilik modelini uygulamaktadır (J. Hickel, P. Wargan, age).

Çin Halk Cumhuriyeti, Çin Komünist Partisinin kesin liderliği altında yaşarken bu sistemin ve diğer yönetim mekanizmalarının nasıl çalıştığını anlayacağız. Bu noktada tabii ki ÇKP’nin kendi niteliği de sorgulanacaktır. Yolsuzluklar, burjuvazinin etki kazanması, çürüme üzerine haklı sorular var. Tümden olmasa da kısmen bunu da tabii ki bu yazı serisinde tartışacağım.

Ancak başlarken sistemin mimarisinin ideal hâlini ortaya koymaya çalışacağım. Araçlar, katılım ve hedefler konu edilecek. Ama yazıya örneklerle devam edersek:

Çin Medenî Kanunu’nu hazırlarken, 10 ayrı halk danışma toplantısı düzenlemiş ve 425.000 kişiden bir milyondan fazla yorum almıştır. 2026’dan 2030’a kadar uygulanacak olan Çin’in 15. Beş Yıllık Planı için devam eden istişarelerde, Çin hükûmeti halktan üç milyondan fazla öneri aldı. Bu sayı, 2020’deki 14. Beş Yıllık Plan için benzer bir dönemde alınan önerilerin üç katından fazla.^[2]

Örneğin, ÇKP’nin 20. Ulusal Kongresi öncesinde, 54 araştırma kurumu resmi rapora katkı sağlayan araştırmalara katıldı ve 80 makale hazırladı. Bu süreçte, 64 araştırma ekibi illere, özerk bölgelere ve belediyelere 179 saha ziyareti gerçekleştirdi; 25 araştırma ekibi 465 kuruluşa yazılı anketler yaptı; ve 10 araştırma ekibi 252 kuruluşa özel araştırmalar yaptırdı.

Araştırma ekipleri 19.022 katılımcıyı çalışmaya dâhil etti ve 1.847 kişiyle istişareler ve görüşmeler gerçekleştirdi. 20. Kongre Raporu için çevrimiçi kamuoyu istişarelerine sekiz milyondan fazla yanıt geldi.^[3]

Yönetim sisteminin danışma mekanizmasından bahsediyoruz ama esas karar alıcılar delegeler nasıl bir seçim sistemi ile seçiliyor? Bu noktada köy/mahalle düzeyinde seçilen delegeler, kent delegelerini, kent delegeleri eyalet (province) delegelerini ve bunlar ulusal delegeleri seçiyor.

Bu, kasaba düzeyinde (乡镇级, xiāngzhènjí, şiancınci) başlar ve burada Kasaba Halk Meclisleri halk tarafından doğrudan seçilir. Bu düzeyde, katılım, doğrudan seçimler ve yerel danışma toplantıları ve forumları ile özerk köy komiteleri tarafından da garanti altına alınmaktadır. Tabandan seçimler, Çin’deki en kapsamlı ve dinamik demokrasi biçimini temsil eder ve köy komiteleri, kentsel sakinler komiteleri ve işletmeler ile kamu kurumlarındaki çalışan kongrelerinin seçimlerini içerir. Çin’in hâlâ büyük ölçüde desantralize olması nedeniyle bu durum önemlidir. Eyalet, il, ilçe, kasaba ve köy düzeyleri dâhil olmak üzere yerel yönetimler, hükûmet gelirlerinin yüzde 50’sini oluşturur ve harcamaların yaklaşık yüzde 85’ini yapar. Çin’in merkezî hükûmeti, toplam hükûmet harcamalarının yalnızca yüzde 15’inden sorumludur; küresel ortalama ise yüzde 66’dır.^[4]

İlçe düzeyinde (县级, xiànjí, şianci), ilçe CPPCC komiteleri tarafından desteklenen İlçe Halk Meclisleri; tarım, sanayi, eğitim ve diğer alanlarda uzmanlaşmış komiteler ve önemli konularda halka açık toplantılar düzenlenmektedir. İl/şehir düzeyinde (地市级, dìshìjí, dişıci), Belediye Halk Meclisleri ve bunların daimi komiteleri, belediye CPPCC komiteleri, sektöre özgü danışma mekanizmaları ve kentsel planlama ve kalkınmada geniş halk katılımı sağlanmaktadır. Eyalet düzeyinde (省级, shěngjí, şınci), Eyalet Halk Meclisleri ve bunların daimi komiteleri, eyalet CPPCC komiteleri, bölgeler arası koordinasyon mekanizmaları ve akademik kurumlar ve düşünce kuruluşlarıyla siyasi danışma süreçleri vardır. Halk, kasaba ve ilçe düzeyinde temsilcilerini seçtikten sonra, bu temsilciler de daha üst düzey hükûmet temsilcilerini seçerler.

Demokratik idare, kentsel ve kırsal topluluklara, toplulukların anayasal ve yasal çerçeveler altında kendi kamu işlerini ve hizmetlerini yönetmeleri için, bölge sakinlerinin hak ve yükümlülüklerini, örgütsel prosedürleri, kolektif ekonomi ilkelerini, mahalle güvenliğini, kamu güvenliğini, temizliği, evlilik geleneklerini, aile planlamasını ve kültürel faaliyetleri düzenleyen kendi kurallarını ve geleneklerini oluşturma yetkisi verir.

Ulusal düzeyde, bu süreçler Ulusal Halk Kongresi (NPC) ve CPPCC Ulusal Komitesinde, Devlet Konseyi danışma mekanizmaları ve merkezî hükûmet politika danışma süreçleriyle bir araya gelir. NPC, Çin’in en yüksek devlet iktidar organı olarak görev yapar ve delegeler, kasaba düzeyinde yetkililerin doğrudan seçilmesiyle başlayan çok aşamalı dolaylı seçim sistemi ile seçilir. 2023 yılında NPC’nin 56 etnik grubun temsilcileri de dâhil olmak üzere 2.977 üyesi vardı ve azınlıklar toplamın %14,85’ini oluşturuyordu (bu anlamda, Çin nüfusunun yaklaşık %10’unu oluşturan azınlıklar, hükûmette ortalamadan daha yüksek bir temsil oranına sahiptir).

NPC üyelerinin %16,69’u, 56 göçmen işçi temsilcisi de dâhil olmak üzere, ileri gelen işçiler ve köylüleri temsil etmektedir. Parti ve hükûmet kadroları toplamın %32,55’ini temsil etmektedir ve bu rakam, daha fazla işçi, köylü ve uzmanın Kongreye katılmasıyla yavaş yavaş azalmaktadır.^[5]

NPC her yıl toplanır ve oturumlar arasında yetkiyi kullanan bir Daimi Komiteye sahiptir. CPPCC, ulusal düzeyden yerel düzeye kadar NPC sistemine paralel olarak çalışır. Çin’in sekiz demokratik partisinden temsilciler, etnik azınlıklar, dinî gruplar, Hong Kong, Makao, Tayvan bölgesi ve yurtdışında yaşayan Çinlilerin temsilcileri ile çeşitli sektörlerden önde gelen kişilerden oluşur. Siyasi diyalog ve uzlaşma için danışma organı olarak görev yapar.

Köy/kasaba/mahalle düzeyinde seçilen delegelerin bir üst idarî birimde seçtiklerinin bir üst idarî birimde seçtikleriyle oluşan meclislerin halkın doğrudan taleplerini yansıtması nasıl sağlanır? Sosyalizmin dünya genelinde bu konuya bulduğu yanıtlardan birini Çin’in “halk demokrasisi” de uyguluyor. Diğeri de alacağı maaşın ortalama bir işçi/emekçi maaşından yüksek olmaması. Bu konuda net bir bilgiye ulaşamadım.

Ortak bir yönde hareket etme ihtiyacı, yetkililerin hesap verebilirliği üzerinde sonuçlar doğurmaktadır: seçmenler, yetkilileri göreve seçmekle kalmaz, halkın çıkarlarını yeterince yansıtmadıkları takdirde onları görevden de alabilirler.^[6]

Halk, yetkililerin yolsuzluk veya görevini kötüye kullanma nedeniyle şikâyet etmeleri için teşvik edilmektedir ve bu tür şikâyetlerin gerçek sonuçları olmaktadır. 2012 ile 2022 yılları arasında, 4,7 milyon kişi sadece yolsuzluk nedeniyle çeşitli cezalarla karşı karşıya kalmıştır. ^[7]

Yozlaşmanın Çin Halk Cumhuriyeti ve Çin Komünist Partisi yönetiminde önemli bir soru olduğu açık. Son devlet başkanı Xi Jinping’in (Şi Cinpin) de seçilirken en önemli vaatlerinden biriydi.

Nitekim 2014’te yayımlanan “Çin’in Yönetimi-1”de önemli başlıklardan biri çürümeye karşı mücadele idi. Bu talep ciddi manada Çin toplumundan karşılık da buluyordu. Aynı şekilde 2020’de yayımlanan “Çin’in Yönetimi-3”te birçok başlık değişmesine rağmen parti içi reformlar, bürokratizme karşı mücadele, kadroların eğitimi gibi konular yer alıyor.

Bu durum aslında Çinlilerin taleplerini ve değiştirmek üzere idarecilerin önüne koyduğu ana konulardan birinin yönetim ve yöneticilerin yolsuzluktan, bürokratizmden arınması olduğunu gösteriyor.

Çinliler nasıl yaşıyorlar?

Hickel ve Wargan’ın gözlerinden Çin, imalat sektöründe ücretlerin sekiz kat arttığı; Asya’nın en düşük ücretlerini alan işçilere sahip bir ülke olmaktan çıkıp, bölgedeki diğer tüm gelişmekte olan ülkelerden daha yüksek bir seviyeye ulaşmış bir ülke; gelişmekte olan ülkeler arasında en yüksek yaşam beklentisine sahip ülkelerden biri; sağlıklı yaşam beklentisinin ABD’den daha uzun olduğu bir ülke görünüyor. Bu tarihsel gelişmelere 49’da ÇKP’nin devraldığı aşırı yoksul ülkeye bakınca yazarlara karşı çıkmak imkânsız hâle geliyor.

Ancak bugün Çin’de sosyalizmin niteliğine dair ve dünyada sosyalist cephenin gelişmesi umuduyla yapılan tartışmaları da unutmamak gerekir. Sosyalist devrim tarihin en önemli medeniyetlerinden biri iken altüst olmuş, işgal edilmiş, sömürgeleştirilmiş Çin’i ayaklarının üzerine kaldırdı.

Bu deneyimi yaşamış bir milyarı aşkın insanın çok büyük bir kısmının da devrimi kendi tarihi olarak gördüğünü ve eleştirirken bile sahiplendiğini görmek gerekiyor. Bu açıdan ülkede varlığını henüz ve hâlâ koruyan kızıl bayrakların sınıfsız, sınırsız, sömürüsüz dünya mücadelesinde ön saflara asla geçmeyeceğini kabul edecek kadar umutsuz değilim.

Ancak ülkenin bugünkü “karma” ekonomisinde ne oluyor? Ekstrem yoksulluğun bitirildiğini Dünya Bankası, OECD gibi uluslararası kurumlar da kabul ediyor (Çok yakın zamanda Hindistan’ın Komünist Parti yönetimindeki Kerala eyaletinde de ekstrem yoksulluk bitirildi).

Sağlıklı gıdaya erişim büyük oranda artarken gıda güvenliği konusunda ilerlemeler var.

Batı ve geleneksel Çin tıbbının harmanlandığı sağlık sisteminde; yeterince güvenilir verilere ulaşamasam da yatak kapasitesinin çok büyük bir kısmını devlet sağlıyor. Anne ve bebek ölüm oranları hızlı bir şekilde düşüyor. Ortalama yaşam beklentisi ise yükseliyor. Sağlık harcamalarının çok büyük bir kısmı devlet ve sigortalar tarafından karşılanıyor.

Eğitim sisteminde okuma yazma oranı ve okullaşma çok yüksek düzeyde. Kır/kent; Doğu/Batı arasında farklar olsa ve dünyanın en zorlu yükseköğretime geçiş sınav sistemlerinden biri olsa da yükseköğretime katılım da yüksek. Daha nitelikli okullara yerleşmede ise eşitsiz bir durum ortada.

Ülke kalkınma modelini ekolojik yıkımı durduracak şekilde düzenlemeye çalıştığını ifade ediyor.

Tüm bu olumlu fotoğrafın yanında ise açılım ve reform politikalarından sonra; ÇKP’nin 70’lerden itibaren ciddi kalkınma hikâyesinin yanında; sosyalist piyasa ekonomisi modeline geçerek kapitalistlerin önünü belirli oranda açması, özel sermayeye alan açılması sonucu gini katsayısında da görülecek şekilde eşitsizliğin de büyümesine neden oldu.

2008’de zirvesine çıkan eşitsizlik yapılan politika değişiklikleri ve sübvansiyonlarla gerilemeye başlamıştı. Ancak son dönemde gini katsayısındaki bu gerileme durgunlaştı.

Komünist Parti yönetimi bu gelişmeleri reddetmemekle birlikte Partinin kuruluşunun 100. yıldönümüne denk gelecek şekilde 2020 için orta düzeyde gelişmiş bir müreffeh ülke; devrimin 100. yıldönümüne denk gelecek şekilde, 2049 için ise gelişmiş sosyalist müreffeh ülke olma hedeflerini hâlâ vurguluyor.

Beş yıllık kalkınma planlarını, bütçe düzenlemelerini de bu hedeflere kitleyecek şekilde yaptığını iddia ediyor. Bunun ne kadar başarılı yahut samimi olduğunu ise Çinliler değerlendirecektir.

Bir yandan, finans sektörü ve komuta kademeleri üzerindeki kamu kontrolü (devlet şirketleri Çin’in GSYİH’sinin yaklaşık üçte birini oluşturmaktadır), Çin’in demokratik olarak onaylanmış ulusal kalkınma planları doğrultusunda yatırım ve üretimi yönlendirmesine olanak tanımaktadır. Öte yandan, sol eleştiriler, birçok Çinli işçinin işgücü sürecine ilişkin doğrudan deneyiminin, kapitalist şirketler içinde sömürüye maruz kalmak olduğunu belirtmektedir.

Bugün Çin fotoğrafının iki yönü vardır. Yukarıdaki alıntıda belirtilen şekliyle devlet kontrolü. Bu noktada devlet mülkiyetindeki şirketler-SOE’ler (state owned enterprises) önemli bir rol alıyor.

SOE’ler bütün ekonominin üçte birini sağlarken askerî teknoloji, yüksek teknoloji, finans gibi kritik sektörlerin çok büyük bir kısmını ya da tamamını oluşturuyor. Bu şirketler kâr öncelikli değil beş yıllık planlarda oluşturulan ulusal hedeflere ulaşılması için yönlendirici etkiye sahip.

Öte yandan toprağın kendine has mülkiyeti önemli bir yerde duruyor. Şehirlerde toprağın üzerindeki üretim araçları dâhil her şey mülk edinilebilirken toprak mülk edinilemiyor. Toprağın konutlar için 70 yıllık; ticaret vb. özel girişimler için ise 50 yıl veya daha az kullanım hakkı kiralanıyor. Köylerde ise kolektif mülkiyet bireysel kullanım hakkı var. Toprak bütün köylülere tahsis edilmiş durumda.

Vergi sisteminde ise gelire bağlı katlanan değerli oranlar var. Anti-tekel yasalar üzerine de düzenleme çabaları var.

Ancak yine yukarıdaki aynı alıntıda bahsi geçen sol eleştirinin tümden haksız olduğunu söylemek körlük olacaktır.

O yüzden Çin Devrimi’nin yarattığı Çin Halk Cumhuriyeti’ne dair söylenecek yüzlerce şey arasında en doğrusu gerçeğin asla tek yönlü ve tek görüngüye sahip olmadığı olacaktır.

^[1]           Building Whole-Proccess People’s Democracy in China, Çin’de bütün bir halk demokrasisi inşası – Jason Hickel, Pawel Wargan, https://progressive.international/blueprint/cb7dbaf4-b106-4105-8bde-fdab4bfc2fe8-building-whole-process-peoples-democracy-in-china/en

^[2]           Ramos, Mauro. “Chinese people submit over 3 million suggestions for government’s 15th Five-year plan”, Peoples Dispatch, 7 Ağustos 2025, aktaran Hickel ve Wargan.

^[3]           推动中华民族伟大复兴号巨轮乘风破浪、扬帆远航棗党的二十大报告诞生记 https://www.12371.cn/2022/10/26/ARTI1666739549602532.shtml, aktaran Hickel ve Wargan.

^[4]           Arthur Kroeber, China’s Economy: What Everyone Needs to Know (New York: Oxford University Press, 2020), 147, aktaran Hickel ve Wargan.

^[5]           【两会知识贴④】全国人大代表都是谁？Guangming Daily, 4 Mart 2023, aktaran Hickel ve Wargan.

^[6]           Chapter IX: Supervision, Recall and By-Elections Held to Fill Vacancies, Electoral Law of the National People’s Congress and Local People’s Congresses of the People’s Republic of China, http://www.npc.gov.cn/zgrdw/englishnpc/Law/2007-12/13/content_1384080.htm, aktaran Hickel ve Wargan.

^[7]           Zhang Hui, “China punishes 4.7 million people in decade-long anti-graft campaign”, Global Times, aktaran Hickel ve Wargan.

“İster mermi kullansın, ister oy pusulası, insan iyi nişan almalı.
Kuklayı değil, kuklacıyı vurmalı.”^[2]

Oturumun başlığı olan “Tarihte ezilenlerin kendilerini yönetme deneyimleri” ifadesi, kabul etmek gerekir ki başlı başına bir paradoks, hattâ bir oksimoron. Tarihte (ve günümüzde) ezilenlerin kendilerini yönetme pratikleri enderdir. Ezilenler, genellikle egemenler(i) tarafından “yönetilir”. Zaten yönetildikleri (ki “yönetilme” durumunun ardındaki motif, genellikle egemen sınıfların onlardan emek, doğal kaynaklar ya da rant vb. formunda iktisadî fayda sağlaması, yani sömürüdür) için ezilirler.

Peki, bu duruma istisna yok mu? Olmaz olur mu? Ezilenler başkaldırıp egemenleri (geçici de olsa) safdışı bıraktıklarında, yönetenlerin “yönetemez” hâle geldiği kesinti momentlerinde (savaş, afet, ağır ekonomik/siyasal kriz vb.) ya da egemenlere ekonomik bir fayda sağlayamayacak kertede marjinalleşip kendi kaderlerine terk edildiklerinde, “kendi kendilerini yönetme” olanağı bulabilirler.

Tabii, böylesi “kriz” momentleri, “yönetememe hâli”ni, sosyal kaos’u da çağırabilmektedir: yağmacılık, tecavüz, katliam vb. Ama konumuz bu değil.

Konumuz, “başıboş” kalmış topluluğun, böyle durumlarda iradî (devrim, kalkışma vb. momentleri) ya da çaresizlikten kendi kendini yönetme pratiklerine yönelmesi. Yerel ve tarihsel olarak çok geniş bir çeşitlilik sergilemekle birlikte, böylesi durumlarda hemen her halkın prekapitalist dağarcığında mevcut olan eşitlikçi uygulamalara irca ettiğini gözlemlemek mümkün.

Bu durumu, Meksika Güneyi’nin Chiapas eyaletinde yaşayan Maya topluluklarının EZLN’li pratiği üzerinden irdelemeye çalışacağım.

Ama önce kısa bir arka plan sunmak gerekecek:

İspanyol sömürgecilerin Güney Amerika’ya ayak basar basmaz giriştikleri katliamlar, kendilerine eşlik eden ve yerlilerin bağışıklık sahibi olmadıkları salgın hastalıkların da yardımıyla, kıta nüfusunu 75 yıl içerisinde 25 milyondan 1.300.000’e düşürmüştü. Bu soykırım, İspanyol efendileri işletmeye açtıkları madenlerde, tarlalarda çalıştıracak işgücü bulamama, İspanya tahtını da muazzam bir gelir kaynağından yoksun bırakma riskini getirmekteydi gündeme. Kraliyet sonunda bölgede faaliyet gösteren misyoner tarikatların da yol göstermesiyle yerlileri hem İspanyol yerleşimcilerden ayrı tutarak ikinci sınıf konumlarını pekiştirecek, hem de işgücü akışını güvence altına alacak bir düzen tutturdu. Topraklar, iki kuşak boyu encomienda sistemi olarak adlandırılan bir sistem uyarınca fatihlere ve kraliyet hizmetlilerine tahsis edilecek, encomiendalarda yaşayan yerlilerin “siyasal ve dinsel bakımdan uygarlaştırılması”ndan sorumlu olacaktı. Encommenderoların yerli köylerine girmelerini ya da onları malikânelerine almalarını yasaklayan yasalar, yerlileri kâğıt üzerinde de olsa, encommenderoların aşırı sömürüsü ve suiistimallerinden koruyacaktı…

Fetih ve soykırım, mevcut yerli hiyerarşilerini darmadağın etmiş, onları cemaat yaşamına irca etmişti; yerliler bundan böyle Avrupalı fatihlerden ayrı, izole kırsal cemaatler hâlinde yaşayacaktı.

Kıtada 19. yüzyılda creol (kıta doğumlu Avrupa kökenliler) öncülüğünde girişilen bağımsızlık hareketleri ve ardından 20. yüzyıl başlarında mestizo elitler öncülüğünde oluşturulan ulus-devletler, yerlilerin yaşamlarında da radikal değişikliklere yol açacaktı. Meksika özelinde bu, toprakları “toprak reformu” adı altında özel mülkiyete açan ve yerlileri “üretici köylü yurttaşlar”a dönüştürmeyi hedefleyen politikalar biçimini aldı. Ancak mülkiyet hukuku ve finansal ayak oyunlarından habersiz yerliler, kendilerine dağıtılan toprakları kısa sürede latifundistlere kaptıracak ve yoğun bir topraksızlaşma baş gösterecekti. Meksika hükûmetinin buna bulduğu çözüm, 1917 Anayasası’yla toprak üzerindeki komünal mülkiyet ve ailelere tahsisi öngören ejido sistemini ihya etmek oldu. Bu sisteme göre cemaatin ortaklaşa sahip olduğu ejido toprakları tekil ailelere tahsis edilmekte ve aileler bu topraklar üzerinde geçimlik tarım faaliyetleri yürütmektedir.

Ejido cemaatleri toprak kullanım haklarına sahip kayıtlı tüm ejido mensuplarından oluşan ve altı ayda bir toplanan bir meclisin seçtiği yönetim organı (genellikle üç yılda bir seçilen ve bir başkan, bir sekreter ve bir saymandan oluşan comisariado) tarafından yönetilir. Comisariado’nun icraatı, herhangi bir düzensizlik ya da yolsuzluk saptadığında meclisi toplantıya çağırma yetkisi olan bir gözetim konseyi (Consejo de Vigilancia) tarafından denetlenir. Ortak toprak ve tahsis edilen arazilerde meclisin onayı olmaksızın herhangi bir değişiklik yapılamaz.

Mexico profundo başlıklı yapıtıyla yerlileri toplumsal belleğin merkezine yerleştiren, bu nedenle de ülkedeki aktüel indigenismo’nun önde gelen isimleri arasında sayılan Meksikalı antropolog Bonfil Batalla^[3] böylesi bir toprak rejimi çerçevesinde biçimlenen yerli cemaatlerini, genellikle ortak bir tarih, dil ve kültürü paylaşan içe kapalı, kolektivist, eşitlikçi, değerler sisteminin ya da cosmovisión’unun merkezinde “doğayı fethetme”yi değil de, onun ayrılmaz bir parçası olduğu bilinciyle doğal dünyaya uyum içinde yaşamayı yerleştiren, kendine yeterli, içevlilikçi, özerk cemaatler olarak betimler. Cemaat örgütlenişi, Batalla’ya göre, farklı düzlemlerdeki işbirliğine temel oluşturacak biçimde, dört farklı düzlemde gerçekleşir: gündelik geçimlik faaliyetleri yürüten ve ikiden fazla kuşağı kapsayan ve en yaşlı birey(ler)in otoritesine tâbi olan geniş aile, düğün, cenaze, hasat, ev yapımı gibi işlerde ya da cargo’nun yerine getirilmesinde yardımlaşan soy grubu, kamusal olaylarda (kamu binalarının, yolların yapımı, onarımı, yerel fiestaların örgütlenişi gibi konularda) ortak davranan mahalle (barrio ya da paraje) ve cemaat.

Yardımlaşma ya da işbirliği, karşılıklılık temelindedir; bundan kaçınan bireyler, cemaatten dışlanma riskiyle karşı karşıyadır.

Cemaat içi yetke, Cargo adı verilen ve her yetişkin erkeği dâhil eden karmaşık bir yükümlülükler/hizmetler sistemi tarafından belirlenir. Cargo, güçlük düzeyine göre hiyerarşik biçimde sıralanan ve cemaat için yerine getirilmesi gereken kamusal hizmetlerdir: en kıdemsizler en hafif görevlerle başlar ve bireyler bu hizmetler silsilesi içerisinde tırmandıkça prestijleri artar, cemaat işlerinde daha fazla söz sahibi olur. En yüksek mertebe sayılan mayordomo, cemaatin azizi adına düzenlenen festivallerinin örgütlenmesini ve finansmanını üstlenir; bir hayli maliyetli olan bu organizasyon için mayordomo’nun tüm soy grubu seferber olacaktır. Mayordomo cargo’sunu tamamlayan bireyler, cemaat işlerini yöneten principales arasına katılır.

Batalla’nın betimlemesi, hiç kuşkusuz, yerli cemaat yaşamının idealize bir portresidir; sınır tanımayan kapitalist yayılma, hele ki 20. yüzyılın son on yıllarında tüm Latin Amerika’yı kıskacına alan neoliberal kapitalizm koşullarında gerçeklik ise, bu ideal koşulları hızla değişime uğratmaktadır.

Chiapas, Meksika’nın bu değişimlerin en yoğun biçimde yaşandığı eyaletlerinden biridir. Bölgedeki, EZLN’ye yataklık eden ve bağımsızlıktan bu yana kereste, chicle ve petrol kaynaklarının peşindeki yabancı şirketlerin faaliyet alanlarından olan Lacandone yağmur ormanları, topraksız köylülerin basıncı sonucu 1970’li yıllarda Meksika hükûmetince ejido haklarının tanınması vaadiyle yerli halkların yerleşimine açılmıştı. Bölgeye yönelen yerli göçüne 1980’lerde iç savaştan kaçan Guatemalalı Maya sığınmacılar eklenince, Lacandone, fiilen farklı yerli gruplarının kereste ve petrol işletmecileriyle karşı karşıya gelip birbiriyle kaynaştığı bir Maya yurduna dönüştü. Bu oluşuma FLN (Fuerzas de Liberacion Nacional = Ulusal Kurtuluş Güçleri) gibi Maoist gerilla grupların ve Kurtuluş Teolojisi’ne bağlı taban rahiplerin örgütlenme çabaları da eklendiğinde, EZLN ayaklanmasının dölyatağı Lacandone ormanları heterojen, dinamik, mücadeleci bir yerli mayalanmasının sahnesi hâlini alacaktı. Büyük çiftlik sahiplerine, petrol ve kereste işletmecilerine karşı ortak direnişin yanı sıra, yerel cemaatlerde kesinlikle yasak olan farklı etnik oluşumlar arasında evlilikler de bölgedeki yerli topluluğun cemaat sınırlarını aşmasında önemli bir etkendi…

Öykünün bundan sonraki kısmı az-çok biliniyor. FLN’nin merkezden koparak Chiapas’ta üslenmiş EZLN’ye dönüşmesi, 1988-89’da tarım ürünlerinin fiyatlarındaki âni düşüşün bölgedeki üretim kooperatiflerini krize sürüklemesine eklemlenen güvenlik güçlerinin düşmanca davranışlarının bölgedeki yerli toplulukları EZLN’ye yöneltmesi… Ayaklanma kararı Salinas hükûmetinin tarım reformu yasasını yürürlükten kaldırılması üzerine 400 cemaat tarafından Ocak 1992’de alınacaktı.

Meksika’nın Kanada ve ABD ile imzaladığı NAFTA anlaşmasının yürürlüğe giriş tarihi olan 1 Ocak 1994 günü ayaklandılar. On iki gün süren çatışmaların ardından Zapatista kuvvetleri ormanın derinliklerine çekilmek zorunda kaldı.

Salinas de Gortieri hükûmetinin Meksika ordusunun yanı sıra paramiliterleri de bölgeye sürerek başlattığı “isyan bastırma” harekâtı, yüz binlerce Meksikalının başta başkent Mexico City olmak üzere tüm ülkede sokaklara dökülmesiyle akamete uğradı. İktidar, Zapatistalarla masaya oturmak zorunda kaldı.

EZLN ile Meksika hükûmeti arasındaki görüşmeler, zaman zaman kesintiye uğrayarak 1996’nın 16 Şubat’ında San Andres Larrainzar’da yerli halkların kolektif haklarını, özerkliğini -yerel ve bölgesel özyönetim hakkı- ve toprak üzerindeki kolektif mülkiyet hakkını tanıyan anlaşmanın imzalanmasına dek sürdü… Ancak iktidar, kendi imzaladığı anlaşmayı yasalaştırma yolunda tek bir adım dahi atmayacaktı. San Andres anlaşması, ölü doğmuştu… 2000 yılında 71 yıllık iktidar partisi PRI’yi (Kurumsal Devrimci Parti) sandıkta hezimete uğratarak iktidara geçen neoliberal PAN’ın sulandırılmış bir yerli yasasını gündeme getirmesi de diriltemedi.

Mexico City’ye yürüyüp iktidarı ele geçirme iddiasıyla yola çıkan Zapatistalar böylelikle Chiapas’ta içlerine kapanarak kadük hâle gelmiş San Andres Anlaşması’nın öngördüğü “yerli özerkliği”ni fiilen inşa etmeye koyuldular.

EZLN’nin özerklik modeli: Eskisi…

EZLN ordu yapısını korumakla birlikte, 1994’ten sonra Meksika ordusuyla herhangi bir silahlı çatışmaya girmedi. Bunun yerine, yetkenin artan ölçüde sivillere devredildiği bir inşa sürecine girişti. Bu inşanın ilk adımı, adını Emiliano Zapata ve Pancho Villa’nın 1914’te Ulusal Demokratik Konvansiyon altında güçlerini birleştirdikleri orta Meksika eyaletinden alan “kültürel merkez”ler, Aguascalientes olacaktı. Genellikle okul, yalnızca EZLN destekçilerine değil, çevresindeki tüm köylere (hattâ sivil giysilerle gelmeleri koşuluyla Meksika ordusundan askerlere de) sağlık hizmetleri veren bir klinik, el sanatlarının üretildiği kooperatifler, atölyeler, iletişim merkezi, yatakhaneler, toplantı yerleri vb.nden oluşan Aguascalientes’ler 2003 yılında (hem sivilleşme iddiaları hem de içlerinden bazılarının merkezî konumu nedeniyle K. Amerika ya da Avrupa’dan akın eden gönüllülerin yardımlarına daha fazla mazhar olması sonucu diğerlerine göre fazla zenginleşmesi nedeniyle) lağvedilerek yerlerini caracol’lara bıraktı.

San Andres Anlaşması’nın akamete uğramasının ardından, işgal edilen topraklarda yaşayan EZLN destekçisi yerli toplulukları, eğitim, adalet, tarım, sağlık gibi cemaati ilgilendiren konularda karar alacak ve bu kararları hayata geçirecek özerk yapılar oluşturmaya koyulmuşlardı. Bu yapılar ya da seçimlerde oy kullanmayan, çocuklarını formel eğitim kuruluşlarına göndermeyen, mahkemeleri boykot eden, devlete vergi ödemeyen ve devletten hiçbir yardım ya da destek kabul etmeyen birkaç cemaatin (komünote) -bölgedeki isyancı cemaatlerin sayısı 1100’ü bulmuştu- bir araya gelmesiyle oluşan özerk belediye ya da komünlerdi (Municipios Autómos y Rebeldes Zapatistas = MAREZ). MAREZ’lerin 2023’te lağvedilişine dek Zapatistalar toplam 300.000 kadar yerlinin yaşadığı 55 özerk belediyeye sahipti.

Yerel cemaatin karar organları cemaat mensubu ailelerden oluşan ve 12 yaşından büyük herkesin karar alma süreçlerine katılabildiği yerel meclislerdi. Bu meclislerin görevi, adaleti sağlamak, sağlık, eğitim, konut, besin, ticaret, enformasyon ve kültür hizmetlerini yürütmekti. Cemaatlerdeki gündelik yaşam, üretimin planlanması, cemaat toprakları üzerindeki kooperatiflerin (ayakkabı, el dokumaları…) işleyişinde karşılaşılan sorunlar, (varsa) okul ve sağlık ocağının işleyişi … tümü bu konseylerin sorumluluk alanıydı. Karar alma süreçlerinde genellikle oydaşma aranmakta, ancak oydaşmaya varılamadığında, kararlar oy çokluğuyla alınmaktaydı.

Her bir cemaatin üç ana idari yapısı vardı: 1) Gündelik idari işlerden sorumlu commissariat; 2) Komşu cemaatlerle arazi, orman vb. konularında çıkabilecek anlaşmazlıkları çözümlemekle yükümlü toprak kontrolü konseyi; 3) Cemaat polisi agencia.

MAREZ ya da komünler ise cemaat temsilcilerinden oluşan bir belediye meclisinin aldığı kararlar uyarınca, özerk belediye konseyleri tarafından yönetilir, bölgesel gereksinimler doğrultusunda oluşturulan komisyonlar (örn. su komisyonu, orman komisyonu vb.) pratik sorunları ve cemaatler arası sorunları çözümlemeyi üstlenirdi.

Aguascalientes’in yerini caracol’lara bırakmasıyla birlikte, özerk belediyeler her biri birden çok yerli etnik grubunun temsil edildiği beş caracol’dan birine bağlandı. Caracol’lerin yönetim aygıtı juntas de Buenn Gobierno’lardı (JBG = İyi Yönetim Konseyleri).

Her bir JBG, beş-altı “İsyancı Özerk Zapatista Belediyesi”ni (MAREZ) temsil ediyordu. Bir bölgeye bağlı özerk konseylerin dönüşümlü olarak görevlendirdiği birer ya da ikişer delegeden oluşan “JBG”ler ise bir çeşit “belediyeler birliği” görevini yürütmekteydi. Her bir caracol’da farklı özerk belediyelerden gelen JBG ekibinin bulunması, yönetim görevinin haftalık ve dönüşümlü olarak gerçekleştirilmesini ve zaman içerisinde tüm yetişkin cemaat üyelerinin JBG’lerde görev almasını sağlamaktaydı. Cunta yönetiminin özünü, “boyun eğerek yönetme” fikri oluşturuyordu: yönetim, kulak verip tepki vermekti; dayatmak değil… Ve JBG’ler, hoşgörüsüzlük, yolsuzluk, adaletsizlik ve “boyun eğerek yönetme” düsturundan sapma risklerine karşı, her bir bölgedeki “Gizli Devrimci Yerli Komitesi’nin denetimi altındaydı.

Yerel yürütme görevlerinin hemen tümü isyancı cemaatlerin özerk organları tarafından yürütülmekteydi (ki bu organların üyelerinin de dönüşümlü olarak görev yaptıklarını ve görevleri süresince hiçbir ücret almadıklarını geçerken belirteyim: konsey üyelerine sağlanan tek kolaylık, görevde oldukları süre içerisinde topraklarının cemaat üyeleri tarafından işlenmesinden ibaret…). Buna karşılık JBG’ler ise, bir yandan cemaatler için gerekli inisiyatifleri (hayvancılık kolektifleri, eko-tarım eğitimi vb.) geliştirmek, bölgelerindeki sağlık merkezlerine gerekli ekipmanı sağlamak, bir yandan da kendi bölgelerindeki cemaatler arasındaki koordinasyonu sağlamakla görevliydi. Bu koordinasyonun dört veçhesi öne çıkmaktaydı:

1) Dışarıdan gelen bağışların tikel bir kişi ya da cemaat tarafından değil, JBG tarafından kabul edilerek cemaatler arasında dengeli bir tarzda paylaştırılması;

2) İsyancı cemaatleri kaydederek, ilişkisiz kişi ya da grupların “Zapatista” kisvesiyle haraç toplanması ya da askerî eğitim vermesinin önüne geçilmesi;

3) İsyancı cemaatlerden toplanan “dayanışma vergisi”nin cemaatlere yönelik hizmetlerde hakkaniyetli biçimde dağıtılması;

4) Çevredeki, Zapatista-olmayan topluluklarla ilişkilerin yürütülmesi…

Görüldüğü üzere, Zapatista özyönetim modeli, eşitlikçi, karşılıklılığa dayalı ve bireysel birikimi engelleyen yapılanışı paylaşmakla birlikte, Cargo sistemine dayalı yerli cemaat yönetiminden kimi bakımlardan farklılaşmaktaydı.

Öncelikle, cemaatlerin heterojen ve dinamik temsilleri açısından: yerel cemaati aşan her düzlem çoğul yerli gruplarından oluşmakla, içe-kapalı, tekçi, özselci cemaat kurgusunu imha etmekteydi.

İkinci olarak kadınların karar alma ve yönetme süreçlerine katılımı, “geleneksel” yönetim anlayışını dönüştüren bir gelişmeydi.

Ve nihayet kıdem ve prestiji öne çıkartan geleneksel (öz)yönetim anlayışına karşı dönüşümlü, geri çağrılabilir, sürekli denetim altındaki yapısıyla Zapatist örgütlenme, uzmanlaşma-karşıtı bir anlayışın tecessümüydü: nihayetinde yönetimin herkes tarafından gerçekleştirilebilir bir işlev olduğunu gösteren pratiğiyle (servet ve uzman bilgiye olsa da kıdem ve prestije dayalı) her türlü yöneten-yönetilen hiyerarşisinin imhasına yöneliyordu – en azından teorik olarak… (Burada her aşçının devleti yönetmeyi öğrenmesi gereğinden söz eden V. İ. Lenin hatırlanmalı…). Tüm düzlemlerde (konu dışarıdan gelen saldırılar gibi aciliyet göstermedikçe) kararların kimi zaman üç-dört gün süren toplantılarda oydaşmayla alınması pratiği, tüm katılımcıları “politize eden” mekanizmalardan bir başkasıydı…

Ve “yenisi”…

Şurası vurgulanmalı; 1994 Ayaklanmasını izleyen yıllarda gerek Meksikalı sol çevrelerde, gerekse dünyada küreselleşme karşıtı hareketler nezdinde büyük bir coşku ve umuda kaynaklık eden EZLN’nin ışıltısından geriye pek az şey kaldı. Sol-sosyalist yayın organlarında adlarına pek rastlanmıyor, arama motorlarında pek az aramaya tâbi tutuluyorlar, Meksika ulusal basını “ölümlerini ilan etti” bile. Uyuşturucu kartelleri arasındaki savaş nedeniyle -konuya az ileride değineceğim- turistler için giderek daha tehlikeli bir uğrak hâlini alan Chiapas sokaklarında yerli kadınlar hâlâ el örmesi Marcos bebekleri satıyorlar mı, bilmiyorum; ama basında zaman zaman yer alan haberler, Zapatista cemaatlerin de hızla kan kaybetmekte olduğunu ortaya koyuyor.

Peki ne oldu? EZLN ile, solun büyük bölümü tarafından kıtayı etkisi altına alan “Pembe Dalga”nın bir parçası addedilen sosyal demokrat Andre Manuel Lopez Obrador’un (AMLO) 2006 seçimlerini PAN’ın muhafazakâr adayı Felipe Calderón karşısında kıl payı kaybetmesini Zapatista boykotunun etkisine bağlayan Meksika solu arasında bir çatlak oluşmuştu. EZLN’nin bu tarihten itibaren giderek küreselleşme karşıtı bir değişim umudundan dar bir alana sıkışmış bir “yerli özerkliği” örgütüne dönüşmesi, örgütün “karizmatik” sözcüsü Subcommandante Marcos’un kendi ölümünü duyurarak kamuoyu önünden çekilmesi, 2000’li yılların başlarındaki küreselleşme karşıtı kitlesel eylemlerin giderek sönümlenmesi… vb. etkenler bu çatlağı derinleştirerek EZLN’nin gerek kendi ülkesinde, gerekse uluslararası arenada artan ölçüde yalnızlaşmasına yol açacaktı. EZLN ise içine sürüklendiği bu tecridi kırmak için pek az şey yaptı: Ayaklanmanın muhtelif yıldönümlerinde sadık izleyicilerini çağırdığı Caracole’lardaki danslı, müzikli kutlamalar, “Lacandone dağları”ndan giderek nadirleşen bildiriler, Caracol’larda Meksika içinden ve dışından “öğrenciler”e kapılarını açan escuelita’lar (= “küçük okul/okulcuk) dışında…

Bugün, EZLN Chiapas’ta da büyük ölçüde zemin yitirmiş durumda. Zapatista cemaatleri, işsizlik, yoksulluk, uyuşturucu kartelleri arası savaşlar ve bunun tetiklediği sokak şiddeti, insan kaçakçılığı gibi nedenlerle hızla gençlerini yitiriyor ya da hükûmetin destek programlarından yararlanabilmek için saf değiştiriyorlar. San Cristóbal de las Casas’taki Güney Sınırı Kolejinden akademisyen Gerardo Alberto González Figueroa, EZLN’nin Chiapas’taki kalelerinin kontrolünü suç örgütlerine terk etmekte olduklarını bildirmekte.^[4]

Andrea Lobo ise daha karamsar: “Bizatihi ekonomik ve siyasal iflasın bir göstergesi olmakla birlikte, EZLN’nin hâlen önemli bir toprak parçasını kontrol edip etmediği ya da bu kontrolü sürdürüp sürdüremeyeceği, belli değil. Saygın bir geçim sağlayamayan binlerce genç göç etti. Medya ve araştırmacıların görüştüğü yerel kaynaklar kapanan Zapatista organlarının kuşaksal olarak kendilerini yenileyemediğini, dışarıdan gelen yardımların kuruduğunu ve cemaatlerin çoğunda pek az Zapatista’nın kaldığını söylüyor.”^[5]

Bu durum pek tabii ki salt EZLN’nin stratejik ya da taktik hatalarıyla açıklanamaz. Neoliberal evresinde daha da yoğunlaşan kapitalist talanın yarattığı çöküntüyle yüzleşiyoruz dünya halkları olarak. Bu talanın Latin Amerika’daki en çarpıcı sorunlarından biri, kuzey ile güney arasındaki servet uçurumunun misliyle katlanmasının yarattığı, güneyden kuzeye yönelen kitlesel göç hareketi. İşini, toprağını yitiren Latin Amerika yoksulları, ABD’ye doğru devasa bir hicrete katılmakta buluyorlar çareyi. Kuzey, bu göçü engellemek için ırkçı önlemleri yoğunlaştırdıkça, insan kaçakçılığı yapan suç örgütlerinin etkinliği artıyor. Göç yolu üzerindeki Meksika, bu suç örgütlerinin en yoğun faaliyet gösterdiği ülkelerden biri. Guatemala’dan ülkeye “giriş kapısı” Chiapas ise çetelerin, kartellerin egemenlik sağlamak için birbiriyle savaştığı bir muharebe alanı görünümünde…

Yalnız insan kaçakçılığı mı? Hayır, insan kaçakçılığı, yeraltı dünyasının faaliyet listesine son on yıllarda eklenmiş kalemlerden biri, yalnızca. Latin Amerika kartellerinin ABD’ye uyuşturucu sevkiyatındaki etkinliklerini ise, Narcos dizisinin jenerik müziğinin yeniyetmelerin cep telefonu zili olarak çaldığı bir ülkede, hatırlatmaya gerek yok.

Bu koşullarda, son on yılda Chiapas Sinaloa ve Jalisco Yeni Kuşak kartellerinin Guatemala sınırının kontrolü için birbiriyle kanlı çatışmaları sürdürdüğü bir savaş alanı görünümüne büründü. Eyaletin yakasını kurtaramadığı yoksulluk koşulları, kronik işsizlik, federal ve eyalet yardımlarının yerli nüfusun büyük bölümünün yegâne geçim kaynağı olması gibi koşullar göz önünde bulundurulduğunda, bu kartellerin desperados gençlerden süreğen bir personel akışı sağlamasına şaşırmamalı.

Özetle, Zapatista cemaatler, Meksika ordusunun bitmeyen ablukasına, medya organlarında “yerli cemaatler arası çatışmalar” olarak yansıtılan paramiliter saldırılara, yokluk ve yoksunluk koşullarına eklemlenen çete savaşlarıyla da karşı karşıya artık… Bir başka deyişle, koca bir ülkenin bir eyaletinin dağlık bölgesine sıkışmış, tecrit bir özerkliğin baş edemeyeceği boyutta sorunlarla yüz yüze.

Geçerken belirtmeli, EZLN deneyimi, Chiapas’taki katılımcı Maya gruplarının yaşam standartlarında, özellikle de sağlık, eğitim, kooperatifleşme ve sürdürülebilir ticaret aracılığıyla göreli daha yüksek bir gelir düzeyi gibi alanlarda hissedilir bir düzelme sağlamış olsa da, Chiapas ülkenin en yoksul eyaleti olma unvanını hâlen elinde tutuyor. Eyalet Meksika’nın birincil hidroelektrik tedarikçisi olsa da, köylerin büyük bölümünde hâlâ elektrik ve temiz su yok. Yerlilerin yüzde 80’i yoksulluk sınırının altında bir yaşam sürdürüyor. Ve eyaletin yerli cemaatleri -Zapatista destek üsleri dâhil- bölgeyi devasa bir şantiyeye dönüştüren hidroelektrik santralleri, doğalgaz çıkarım tesisleri, eko-turizm projeleri, yol inşaatı gibi girişimlerin baskısıyla yerlerinden edilme tehdidi altında yaşamayı sürdürüyor…

EZLN’nin bu zorlu koşullara tepkisi, varlıklarını sürdürebilmek için, örgütlenme yapısında ve toprak kullanım sisteminde bir değişikliğe gitmek oldu. 12 Kasım 2023’te EZLN sözcüsü Subcommandante Moisés ve “Yüzbaşı” Marcos imzasıyla yayınlanan EZLN bildirisinde mevcut 30 MAREZ ile 12 JBG’nin tasfiye edildiği bildiriliyordu. Caracole’lar devam edecek, ancak “yeni bir bildirime kadar dış dünyaya kapalı” olacaklardı.

EZLN Kasım-Aralık 2023 arasında yayınladığı yirmi kadar bildiriyle, “yeni” örgütlenişe dair kamuoyunu bilgilendirdi: özerk belediyelerin yerini “Yerel Özerk Hükûmetler” adıyla anılan küçük özerk birimler (GAL: cemaat, mahalle, ejido vb. en küçük yerleşim birimleri) alacak, bunlar JBG’lerin yerini alan Zapatista Hükûmet Kolektifleriyle (CGAZ) koordinasyon içinde işleyecek, geniş bölgeyi kapsayan Zapatista Özerk Hükûmetleri Kolektifleri Meclisleri (ACGAZ) ise GAL’ler ve CGAZ’lardan gelen talepler doğrultusunda danışma organı görevini görecekti. CGAZ ve ACGAZ’lar “yerleşimlerin sağlık, eğitim, adalet, besin gibi gereksinimlerini karşılamanın yollarını bulmak ve doğal afetler, salgın hastalıklar, suçlar, istila, savaşlar ve kapitalist sistemin getirdiği diğer belaların neden olduğu acil durumlara karşı önlemler almak”la yükümlüydü.”^[6] Yeni yapılanma, aşağıdan yukarıya doğru işleyen ve karar alma yetisini tümüyle taban örgütlenmelere bırakan bir düzenlemeydi. CGAZ ve ACGAZ’lar, tümüyle GAL’lere tâbiydi…

Bildirgelerde öngörülen ikinci değişiklik ise, mevcut özel mülk konusu tarım alanların dışındaki Zapatista topraklarının (kolektif ya da özel) “mülkiyet konusu” olmaktan çıkartılmasını öngörüyordu: bu topraklar “ulusal ve uluslararası sivil toplum” dâhil, Zapatista-olmayanların kullanımına açılacaktı; bu konudaki karar yetkisi ve toprakların yönetimi de GAL’lere aitti. Bu girişimi, dış yatırımcılara yönelik örtük bir davet olarak değerlendirmek, yanıltıcı olmayacaktır; Zapatistalar taban cemaatlerine ihdas edilen bu yeni özerklikle, cemaatlerin elini dış yatırımcılardan ve öyle anlaşılıyor ki yerel, ulusal, giderek uluslararası desteklerden/yardımlardan yararlanma konusunda serbest bırakarak finansmanlarını öngörmekteler.

Subcommandante Moisés, bu değişiklik kararının Zapatista cemaatlerde uzun müzakerelerin ardından alındığını, özerkliğin kullanımı ve karar alma yetisini tümüyle taban örgütlere veren bu yeni örgütlenmenin çeşitli düzlemlerdeki yönetimler ile cemaatler arasında oluşan kopukluğu gidermeye yönelik olduğunu bildirse de, bildirge, daha önemli bir noktaya işaret etmekteydi. 15 Kasım 2023 tarihli bildirgede şöyle deniyordu:

“Beş- EZLN’nin yapısı ve eğilimi yerleşimlerin ve toprak ananın saldırılara, salgın hastalıklara, doğayı yağmalayan şirketlerin istilalarına, kısmî ya da topyekûn askerî işgallere, doğal afetlere ve nükleer savaşlara karşı savunmasını ve güvenliğini arttırmak için yeniden örgütlenmiştir. Birbirlerinden izole dahi olsalar, yerleşimlerimiz hayatta kalabilsin diye hazırlandık.”^[7] Çünkü, yine Subcommandante Moisés’in sözleriyle “Chiapas kentleri tam bir kaos içindeydi…”^[8]

Sonuç olarak…

Ayaklanmanın ilk günü Lacandone Ormanları’ndan yayınladığı birinci bildirgede “Mexico City’ye yürüyerek federal orduyu yenilgiye uğratma, devlet başkanını devirme, tüm Meksikalılara kendi liderlerini özgürce ve demokratik bir biçimde seçme olanağını sağlama”^[9] hedefini güttüklerini dünyaya ilan eden Zapatistalar, kalkışmanın yenilgiye, “barış görüşmeleri”nin de akamete uğraması sonucu, yerele geri çekilerek Maya topluluklarının geleneksel zihniyet ve uygulamalarının (seçmeci) yeniden üretimi temelinde “özerk cemaatler” inşa etme işine koyulmuşlardı. Yerlileri yaşam alanlarına göz diken kapitalist saldırganlıktan, çokulusluların yağmasından, yerel efendilerin (büyük çiftlik sahipleri, sığır yetiştiricileri vb.) açgözlülüklerinden, militer ve paramiliter saldırılardan koruyacak, onları açlık ve sefaletin pençesinden kurtarıp saygın bir yaşam olanağı sunacak bir özerklik inşası… Hedef, deyim yerindeyse kapitalist/neoliberal bir okyanusun ortasında komünoter adacıklar kurup onları yaşatabilmekti.

Bunu birkaç nedenden dolayı -sınırlı da olsa- başarabildiler:

1. Meksika toplumunun iktidarın “ayaklanma bastırma” girişimleri karşısında gecikmeksizin gösterdiği yığınsal tepki;
2. Zapatistaların “Meksika’dan ayrılmak” gibi bir niyetleri olmadığını ilan etmeleri ve kendilerini savunmak dışında silaha başvurmayacaklarını, kontrolleri altındaki topraklarda sivil yönetimler inşa edeceklerini bildirmeleri;
3. Zapatistaların kısa sürede uluslararası arenada uyandırdıkları ilgi ve bu sayede turizm gelirlerindeki patlamanın (Zapatista köylerinin gözde turizm hedeflerine dönüştüğünü söylüyor John Ross^[10]) yanı sıra, yerli cemaatlere yağan desteğin iktidarın sırtındaki bölgeyi “kalkındırma” yükünü hafifletmesi;
4. Federal hükûmetlerin tarihsel olarak Chiapas’taki zaafları (“EZLN özerk belediyelerini büyük ölçüde Meksika’nın ‘düşük devlet kapasitesi’ ya da temel hükûmet görevlerini yerine getirmedeki zaafları sayesinde sürdürebildi,” deniliyor, “Township Rebellion: The Zapatista Movement, Three Decades Later” başlıklı makalede.^[11] Ve aynı zaafların ülkede uyuşturucu kaçakçılığının cirit atmasına yol açtığına dikkat çekiliyor: “Meksika topraklarının üçte biri uyuşturucu kaçakçılığı yapan örgütlerin kontrolü altında ve bunlar yerel düzlemde önemli bir siyasal etkiye sahipler.”).

Gerçekten de Zapatista özerk cemaatlerinin isyandan sonra 30 yılı aşkın bir süre ayakta kalabilmeleri, kuşkusuz onur duyulacak bir ısrarın, direngenliğin ve kararlılığın ürünü. Ama bu süreğenlikte zaaflarla yüklü bir devletin ilgi ve erişim alanının dışında, marjinal bir konumda bulunmalarının payı, yadsınamaz. Devlet için olduğu kadar, sermaye açısından da “marjinal”… [“(Chiapas yerlileri) Nüfusun sermayenin işgüçlerine gereksinim duymadığı için tam anlamıyla proleterleştirmediği bir kesimini temsil ediyorlar,” deniliyor Libcom’un değerlendirmesinde…].^[12]

Ancak devletin bu kısmî kayıtsızlığı (Meksika yönetimi, 1994’ten itibaren Zapatista üslerinin çevresinden askerî kuşatmayı eksik etmediği gibi, paramiliterleri de desteklemekten geri durmadı) ile sağlanan göreli özerklik, iki etken tarafından aşındırılmakta: 1. Aynı zaafın bölgede kartel faaliyetlerinin yoğunlaşmasının önünü açması; 2. Bölgenin (eko-)turizm, hidroelektrik santraller, petrol, doğalgaz, kereste vb. açısından zenginliği nedeniyle çokuluslu sermayenin boy hedefi hâline gelmesi…

“İddia”lar ne olursa olsun, Zapatistaların “özerk komünler”i, neoliberal kapitalizmin artan ölçüde saldırganlaştığı, onun yan ürünü olan mafyalaşmanın yerel, ulusal, uluslararası düzlemlerde sisteme eklemlendiği,^[13] yoksulluk ve yoksunluğun alabildiğine hüküm sürdüğü bir coğrafyada, münferit eşitlikçi-özgürlükçü cennetler olarak var olmayı sürdüremezler. Bugün Meksika yerlilerinin de, Kürtlerin de, kadınların da ve tüm ezilenlerin de saygın, insanca bir yaşam sürdürebilmesi, kapitalizmi layık olduğu yere, tarihin çöplüğüne göndermek için verilecek birleşik ve topyekûn mücadeleye bağlıdır…

Ve de son söz: Son zamanlarda “komün” kavramını (sınıfsal niteliklerinden yalıtılmış, soyut bir) “devlet” kavramı ile karşıtlık içerisinde ele alma eğilimi yaygınlaştı. Zapatista deneyimi ise bize “komün”ü imha eden “şey”in “soyut” bir devlet değil; bizatihi  “devlet”in niteliğini de belirleyen sistem, yani kapitalizm olduğuna işaretle, karşıtlığı  “devlet-komün” kutupsallığından ise, “kapitalizm-komün” zıtlığı üzerinden irdelemenin daha doğru olduğunu gösteriyor.

Muğla, 2 Kasım 2025.

^[1] HDK tarafından 8-9 Kasım 2025 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen “Sosyalizm Yeniden” başlıklı Konferansa sunulan tebliğ.

^[2]           Malcolm X.

^[3]           Guillermo Bonfil Batalla, Mexico Profundo, Reclaiming a Civilization.Texas University Press, 1996.

^[4]           “Zapatistas declare dissolution of ‘autonomous’ communities in Chiapas”, 7 Kasım 2023, https://mexiconewsdaily.com/news/zapatistas-declare-dissolution-of-autonomous-communities-in-chiapas/

^[5]           Andrea Lobo, “Chiapas rebellion 30 years on: The shipwreck of Mexico’s Zapatista experiment”, 7 Ocak 2024, https://www.wsws.org/en/articles/2024/01/07/rwdm-j07.html

^[6]           Ann Louise Deslandes, “Crossing the Storm, EZLN Marks 30 Years with a 120 Years Plan”, 19 Ocak 2024, https://nacla.org/crossing-storm-ezln-marks-30-years-120-year-plan/

^[7]           “The new structure of Zapatista autonomy”. https://freedomnews.org.uk/2023/11/15/the-new-structure-of-zapatista-autonomy/

^[8]           “Township Rebellion: The Zapatista Movement, Three Decades Later”. https://hir.harvard.edu/township-rebellion-the-zapatista-movement-three-decades-later/

^[9]           Alex Khasnabish, Zapatistas, Rebellion from the Grassroots to the Global, Londra, New York, Zed Books, 2010: 5-6.

^[10]          Bkz. John Ross, “Zapatista Villages Become Hot Tourist Destinations”, CounterPunch, 17 Şubat 2009, Google Search: “dissolution of the Rebel Zapatista Autonomous Municipalities”

^[11]          https://hir.harvard.edu/township-rebellion-the-zapatista-movement-three-decades-later/

^[12]          “A commune in Chiapas? Mexico and the Zapatista Rebellion 1994-2000” https://libcom.org/article/commune-chiapas-mexico-and-zapatista-rebellion-1994-2000

^[13]          “Kapitalizm yasal mafyadır, mafya ise yasadışı kapitalizm.” (Dario Betancourt-Maria Garcia, Arnd Schneider- Oscar Zarate, Herkes İçin Mafya, 2011).