Bask bölgesinden başlayıp Madrid sokaklarında yoğunlaşan İsrail karşıtı sloganlar ve dalgalanan kocaman Filistin bayrakları arasında kilometrelerce pedallayan sporcular eşliğinde Filistin için kitlesel bir özgürlük çağrısı… Geçtiğimiz günlerde İspanya’nın en prestijli spor organizasyonlarından biri olan La Vuelta bisiklet turu, İsrail protestolarıyla gündeme geldi. Israel-Premier Tech bisiklet takımının parkurda yer alması, İsrail’in soykırımına tepki gösteren halkın hedefi olmuş ve takımın çekilmesi üzerine baskılar ve eylemler önceden başlamıştı. Yarış güzergâhı boyunca yol kesme eylemleri ve “They will not pass” (Geçit yok!), “Stolen land, stolen lives” (Çalınmış topraklar, çalınmış yaşamlar) sloganları ve Filistin bayrakları eşliğinde sokakları dolduran kitlelerin eylemi bazı etapların tamamlanamamasına yol açtı. Eylemcilerin bariyerleri yıkması ve Madrid’in merkezindeki güzergâhın önemli bölümlerini işgal etmesi nedeniyle bisikletçiler bitiş çizgisine 60 kilometre kala durduruldu. Şu ana kadar Avrupa’da yapılan Filistin eylemlerinin en büyüğü sayılabilecek bu eylemin en öne çıkan taraflarından biri de yalnızca Filistin’e özgürlük veya barış talebinin değil, işgalci İsrail’in bir soykırımcı olarak adının sıklıkla zikredilmesiydi.

Sosyalist Partiden gelen İspanyol Başbakanı Sanchez’in protestoları öven açıklamaları üzerine, başbakanın gösterileri teşvik etmekle suçlanması bir yana, belki de tarihe en unutulmaz müsabakalardan biri olarak geçecek bu yarış, muhalefet tarafından, eylemler kaynaklı yaşanan durdurmalar nedeniyle şimdiye kadar yapılmış en üzücü La Vuelta olarak lanse edildi. Ve sporun tarafsız ve siyasetten bağımsız olması gerektiği tartışmaları başlatıldı. Tarafsızlık tartışmaları bir yanda sürerken, öte yanda da İsrail’e karşı bir spor boykotu uygulanması gerekliliği de tekrar ve daha güçlü bir şekilde gündeme geldi.

Stadyumlar, parkurlar, sahalar sadece oyunun değil, politik çatışmaların ve halklar arası dayanışmanın da mekânına dönüşürken, sporun tarihsel olarak nasıl siyasal bir zeminde şekillendiğini, ulus devletlerin inşası ve savaşlarla nasıl iç içe kurumsallaştığını, bugün çokça tartışılan sportswashing (sporla aklanma) hadisesinin esasen modern spora içkin bir tarihi olduğunu ve bugün İsrail’e karşı yükselen boykot çağrıları üzerinden spor boykotunun ekonomik ve siyasal etkilerini tartışma gerekliliğinin bir sonucu bu yazı da.

Sporun apolitik bir alan olduğu ve siyasetler üstü olması gerektiği iddiası, egemen ideolojinin en derin yerleşmiş söylemlerinden biri. Tıpkı sanat ve edebiyat üzerinde de sıklıkla zikredildiği gibi… Sporun evrensel birleştiriciliği; insanları milliyetlerinden, inançlarından ya da sınıfsal kimliklerinden bağımsız olarak bir araya getirdiği anlatısı, gerçekte onu egemenlerin en etkili mecralarından biri hâline getiren tarihsel süreci görünmez kılmak çabasının bir sonucu. Oysa spor, modern anlamda kurumsallaştığı andan itibaren siyasetin, savaşın, ulus-devletlerin, ideolojilerin ve iktidar mücadelelerinin tam ortasında yer aldı. Kültürel bir “birlik”, halklar arası kardeşliği teşvik eden naif bir ideal gibi gösterilen bu süreç, doğrudan savaşlar, militarizm ve faşizmle iç içe gelişti. Modern anlamda sporun yaygınlaştığı 19. yüzyıl İngiltere’sinde futbol, rugby ve atletizm gibi branşlar ilk olarak askerî okullarda ve emekçi sınıfları disipline etme aracı olarak benimsendi.

Spora dair bazı yaklaşımlar da bunu sporu tanımlanmasında açıkça dile getirir. “Sporu, ‘yurtsever, hiyerarşik ve otoriter bir devlet eliyle ulusal birliği örgütleyen bir eğitim aracı’ olarak gören Ludwig Jahn (1810), ‘kitle sporunun para-militer değeri konusunda iktidardaki seçkinleri inandırmak’ ödevini üstlenen modern olimpiyat oyunlarının kurucusu Baron Pierre de Coubertin bu akımın tipik temsilcileridir. ‘Sporun gerçek işlevi genç insanları savaşa hazırlamaktır’ diyen Eisenhower’la ‘Waterloo Savaşı aslında Eton’un oyun sahalarında kazanıldı’ diyen Wellington Dükü’nü de bunlara ekleyebilirsiniz. Dönüp dolaşıp geldikleri yer aynıdır: devletler için hem doğal, hem gerekli olan yayılma politikaları için spor, en etkili ‘para-militer’ eğitim aracıdır.”^[1]

Olimpiyatların 19. yy.da yeniden canlandırılması da benzer bir siyasallığın ürünü. 1896’da Uluslararası Olimpiyat Komitesinin (IOC) kurulması öncelikle küresel bir ticarî birlik oluşturma amacını barındırarak, Pierre de Coubertin’in Avrupa burjuvazisinin gücünü gösterecek, Avrupa merkezci “medeniyet” idealiyle şekillenmişti. İlk olimpiyatlara sadece Batılı ülkeler katılabildi. Sömürge halklar dışlandı ya da temsil hakkı verildiğinde bile sömürgeci devletin bayrağı altında yarışmaları istendi. Sporda kurumsallaşma, ulus-devletlerin inşasıyla doğrudan ilintiliydi. Spor, “ulus”un vitrini oldu. Bu bağlamda spor, disipline edici bir toplumsal aygıt, ulusal ve uluslararası ölçekte siyasal projelerin parçası, belirli sınıfsal ve toplumsal cinsiyet normlarını yeniden üreten bir alan olarak yeniden örgütlendi.

IOC, FIFA, UEFA gibi spor kurumlarının açığa çıkışı da emperyalist ve ideolojik çıkarların ürünüydü. Misal, dünya savaşları boyunca uluslararası spor organizasyonları sekteye uğrasa da savaşlar sonrası birçok ülkenin bağımsızlığına kavuştuğu dönemde ulus inşası çalışmalarının en önemli adımlarından biri FIFA’ya üyelik olmuştur. Ekonomik kriz dönemlerinde FIFA dünya kupası organizasyonları tam bir ticaret odağı hâline gelmiştir. Keza sporun mekânları (stadyumlar, olimpiyat köyleri) çoğunlukla zorla yerinden etme, derin emek sömürüsü, kent rantı gibi süreçlerle kurulur.

Sporla aklanma ya da “modern sporun etiği”

Dolayısıyla, spor kurumsallaştığından beri egemen ideolojinin hizmetinde ve iktidarların meşruiyeti için kullanılan bir propaganda aracı hâline getirilmişti. Bunun en bariz örnekleri Hitler Almanyası, Franco İspanyası ve Salazar’ın Portekizi’dir. Franco’nun sporun örgütlenmesinden sorumlu generali Moscardo “Siyasal hedeflerimizi gerçekleştirmede spor ve futbol en önemli araçlarımızdan biridir,” demiştir. Keza Salazar’ın meşhur 3F örneği de sporun iktidarlar açısından işlevini anlatmak için defalarca kullanılmıştır.

Dolayısıyla son yıllarda dillere pelesenk olan sportswashing (sporla aklanma) kavramı da esasen modern sporun yapısal bir sorunudur. “Ulusal ve toplumsal imajın birey, grup ya da hükûmetler tarafından uluslararası alanda spor aracılığıyla düzeltilebilmesine yönelik tüm çabaları” ifade eden sporla aklanma kavramı; “uluslararası diplomasi yoluyla ülke itibarını olumluya çevirmek, yumuşak gücü harekete geçirmek, ülkenin ekonomik ve ticari çıkarlarına katkı sağlamak, başta insan hakları olmak üzere, sosyo-ekonomik ve politik alanlardaki olumsuzluklara ilişkin eleştirileri olumluya çevirebilmek ve ilgiyi, ulusal ve uluslararası başka alanlara kaydırmak amaçlarıyla sporun kullanılması”nı içeriyor. Özellikle Arap sermayesinin spordaki, daha çok da futboldaki varlığının genişlemesinden sonra iyice kullanılmaya başlayan bu kavram, aslında sporun uluslararası örgütlenmesinin baş sebeplerindendir. Bugün “Batılı ideallerle” örtüşmeyen, sporun “tarafsızlık, eşitlik, birleştiricilik” misyonlarına aykırı bulunarak sporun tarihinden ayrıştırılmaya çalışılan bu hadise, bizzat bu kurumların ortaya çıkışını yaratmıştır.

Sporla aklanmanın en çarpıcı örneklerinden biri, Nazi Almanyası’nda düzenlenen 1936 Berlin Olimpiyatlarıdır. Hitler, bu organizasyonu Nazi ideolojisinin dünya kamuoyuna meşrulaştırılması adına kullandı. Olimpiyat köyü Nazi estetiğine göre inşa edildi, geçit törenleri faşist hiyerarşinin ritüellerine dönüştü. Mussolini iktidarı altında 1934 Dünya Kupasına ev sahipliği yapan İtalya’da da durum benzerdi; hakemler baskı altına alındı, tribünlerde faşist semboller egemendi ve turnuva rejimin gücünü pekiştirecek şekilde yönetildi. Berlusconi’nin, medya imparatorluğunu ve kaynağı belirsiz servetini, AC Milan’ı dünyanın en başarılı kulüplerinden biri yapmak uğruna harcarken, siyasi alanda da ciddi bir meşruiyet kazanması ve yeni imajıyla 1994’te İtalya Başbakanı koltuğuna taşınması da yine sporla aklanmanın bir başka örneğiydi. Soğuk Savaş döneminde ABD-Sovyetler arasındaki gerilimin tıpkı “uzay yarışı”nda olduğu gibi sportif alandaki rekabete de yansıması ve bu alanda alınacak başarılar üzerinden emek sömürüsüne dayalı bir sistemin ve emperyalist saldırganlığın meşrulaştırılmaya çalışılması da yine bunun bir başka örneği olarak düşünülmeli aslında. NFL, MLB ve NBA gibi liglerde maçlar öncesi askerî törenler, reklamlar ve bayrak gösterileri yapılması ve ABD Savunma Bakanlığının bu etkinlikler için kulüplere milyonlarca dolar ödüyor olması da sporla aklamanın güncel bir başka boyutu. Toplama kamplarında Nazi doktorlarıyla işbirliği içinde deneyler yapan Bayer firmasının adını Leverkusen futbol takımıyla özdeşleştirip sempati toplaması da. 2024 Paris Olimpiyatlarında Fransız mimarisi övgüsü ve Mülteci Olimpiyat Takımıyla birlikte adeta demokrasi ve insan hakları şovuna dönüşen geçit töreninin, kısa süre önce, olimpiyat köyüne dönüştürülecek olan L’Ile-Saint-Denis’de göçmen ve evsizlerin yerlerinden sürülmüş olması zulmünü gizliyor oluşu da. Veya bugün futbolu kurtaracak bir hayal proje olarak ortaya atılan Avrupa Süper Ligi fikrinin, futboldaki tekelleşmeyi meşrulaştırmaya çalışması da… Bu sporla aklanma kavramının bir yeni kavram gibi ortaya atılışı ve tekil tekil ülkelerin veya kurumların kendi imaj çalışması gibi gösterilmesi çabası bile, bunun emperyalist çıkarlar doğrultusunda uluslararası organizasyonlarla örgütlenmiş olduğunu gölgelenmesi çabasının bir sonucu aynı zamanda.

“Söyleyin; çünkü güç sizsiniz!”

“Fransa ve Manchester United için oynadım. Uluslararası futbolun spordan çok daha fazlası olduğunu biliyorum. Kültüreldir, politiktir, yumuşak güçtür. Bir bakıma bir ülkenin kendisini küresel sahnede temsil etmesidir. İsrail’i bu ayrıcalıktan mahrum bırakmanın zamanı geldi. Rusya, Ukrayna’da savaş başlattıktan dört gün sonra FIFA ve UEFA Rusya’yı men etti. Şimdi ise Uluslararası Af Örgütünün soykırım olarak tanımladığı olayın 716. günündeyiz ve yine de İsrail’in müsabakalara katılmasına izin verilmeye devam ediliyor. Bu çifte standart neden? FIFA ve UEFA İsrail’i men etmeli. Her yerdeki kulüpler İsrail takımlarıyla yarışmayı reddetmeli, şu an her yerde oyuncular İsrail takımlarıyla yarışmayı reddetmelidir. Güney Afrika’daki apartheid rejimini hepimiz hatırlıyoruz, spor boykotu apartheid’ın sona ermesinde kritik bir rol oynamıştı. Yani güç biziz. Siz güçsünüz. Dünyanın dört bir yanındaki futbol taraftarları gücü var. Bu takımlar sizi temsil ediyor. Artık herkesin kenarda oturmayı bırakma zamanı geldi. Beni kim takip edecek? Siz? Siz beni takip edecek misiniz? İsrail’in FIFA ve UEFA tarafından men edilmesini talep ediyor musunuz? Söyleyin, çünkü güç sizsiniz.” – Eric Cantona

Tıpkı “sportswashing”i yalnızca Katar’ın Dünya Kupası ihale sürecinde yaptığı yolsuzluklar veya Avrupa futbolundaki Arap sermayesine sıkıştırmak ikiyüzlülüğünde olduğu gibi, bugün savaş suçlarıyla sportif alandan men edilme gerekliliği de aynı çifte standartlar ve riyakârlık içerisinde ele alınıyor. Dört gün içerisinde apar topar, oylama bile yapmadan Rusya’yı tüm organizasyonlardan men eden UEFA, soykırımın ikinci yılında hâlâ İsrail’in men edilmesini oylamak konusunda bile net bir karar verebilmiş değil, oylama ne zaman gündeme gelse erteleniyor. Rusya’ya tüm uluslararası spor örgütleri tarafından uygulanan ihraç, yıllardır İsrail’e uygulanmadığı gibi, Irak işgali döneminde de ABD’ye uygulanmamıştı. Bu organizasyonların, savaş suçları söz konusu olduğunda NATO müttefiki olup olmamayı bir kriter olarak önüne koyduğu aşikâr görünüyor. Bugün İsrail’in soykırımına sessiz kalmaları da egemen güçlerin çıkarları doğrultusunda hareket eden spor rejiminin sürekliliğini gösteriyor.

La Vuelta’daki protestolar, İspanya’nın İsrail de turnuvalarda yer aldığı sürece FIFA Dünya Kupasından çekileceğini açıklaması, spor kamuoyunda artan tepkiler vs. derken UEFA, daha önce kulüplerin başvuruları üzerine yaptığı gibi bir kez daha İsrail’in men edilmesini oylayacağını açıkladı. Ancak yine daha önce olduğu gibi, bu oylama hâlâ gerçekleştirilmiş bile değil.

Daha bir ay önce, soykırımda hayatını kaybeden Filistin futbolunun efsane isimlerinden “Filistinli Pele” lakaplı eski milli futbolcu Süleyman Al-Obaid için UEFA, İsrail’in adını bile geçiremediği bir taziye mesajı yayınlamış, Liverpool’un Mısırlı yıldızı Mohamed Salah ise UEFA’nın “Filistinli Pele Süleyman Al-Obaid’e veda. En karanlık zamanlarda bile sayısız çocuğa umut veren bir yetenek” tweetinin altına “Bize nasıl, nerede ve neden öldüğünü anlatabilir misiniz?” yazarak tepki göstermişti.

Yakın zamana kadar UEFA, İsrail’in adını bile zikredemezken, bugün “Batı’nın Filistin’i tanıması” gündemiyle bu sözde çıkışı yapmak zorunda kaldı. Tıpkı hâlâ İsrail’e silah satışını durdurmamışken bu süreci başlatmış gibi görünen bazı ülkelerin tutumları gibi, UEFA’nın bu çıkışı da aynı oranda samimiyetsiz. Halkın tepkilerine ve artan eylemlere karşı bir parmak bal çalma derdinde gibi görünen hamlelere benzer, UEFA da kendisini taraftar protestolarından ve kulüpler üzerinden yaşanabilecek olası gelir kayıplarından korumak istiyor gibi. TFF Başkanı da hemen bu trene binip “İsrail men edilmeli,” dedi. İsrail’in adını ağzına almaktan korkanların bugün bunu zikretmesinde veya toprağını ve halkını bırakmadıkları Filistin’i tanıma sürecine girmiş gibi yapmalarında, Avrupa başta olmak üzere soykırıma ses çıkaran, “güç bizde” diyerek sokaklara çıkan kitlelerin payı çok büyük.

Bu bir sessizlik değil, işbirliği

İsrail Futbol Federasyonu, 1974’e kadar FIFA’nın Asya Futbol Konfederasyonu (AFC) grubunun bir üyesiydi. 1974’te Kuveyt’in başlattığı ve AFC tarafından 17’ye karşı 13 oyla ve 6 çekimser oyla kabul edilen bir kararla İsrail, AFC grubundan ihraç edildi. Yasağı aşmak için İsrail, 1992’de Avrupa Futbol Federasyonları Birliğine (UEFA) ortak üye olarak kabul edildi ve 1994’te UEFA’nın tam üyesi olarak kabul edildi. BDS hareketinin destekçileri, İsrail’in FIFA’dan ihraç edilmesi veya askıya alınması için çağrılarda bulundu.

İsrail’e karşı spor boykotları aslında uzun yıllardır devam eden bir pratik: bazı ülkeler, federasyonlar ve sporcular, İsrail’le spor ilişkilerini sınırlamak ya da tamamen kesmek yönünde adımlar atıyorlar. Bu boykotlar arasında Cezayirli yüzücülerin Dünya Şampiyonasından çekilmesi, İsrail’in ev sahipliği yaptığı veya katıldığı turnuvaların iptali için yapılan çağrılar, 1974’te Kuala Lumpur’daki Asya Oyunlarında Arap ülkelerinin toplu boykotu gibi, Güney Afrika Rugby Federasyonunun apartheid boykotunu da hatırlatarak İsrail takımlarıyla karşılaşmayı reddetmesi vb. eylemler yer alıyor. Bunlardan en öne çıkanı Arap Ligi ülkelerinin, 1950’ler, 70’ler boyunca İsrail Futbol Federasyonunu tanımamakla kalmayıp, karşılaşmalara katılmamayı ya da maçları boykot etmeyi seçmesiydi. Bu örnek aynı zamanda spor federasyonlarının ikiyüzlü tutumunu da gösteriyor. FIBA, UEFA, FIFA, IOC vb. kuruluşlar, resmî olarak “sporu siyasete alet etmemek” ilkesini altında İsrail’i hedef alan boykot eylemlerini genellikle cezalandırıyor. Örneğin İran’ın bazı sporcuları, rakipleri İsrail adına yarışan rakipleriyle maçlara çıkmayı reddettiği için federasyonları tarafından men edilmiş ya da disiplin süreçleri başlatılmış. Şaşırtıcı olmayan bir detay da ABD’nin ünlü istismarcılarının hemen yardımına koşan Epstein’in dostu ve avukatı Alan Dershowitz’in bu işlerin içinden de çıkması ve Arap ülkelerinde İsrail bayrağı ve marşının yasaklanmasına karşı Uluslararası Spor Tahkim Mahkemesine başvuruda bulunan avukatlardan biri olması. Bu da aklayıcıların işbirliğini ve iç içeliğini gösteren bir detay olarak dursun.

Spor boykotunun gücü

Tüm bu ikiyüzlülük apaçık ortadayken, tıpkı filozof Eric Cantona’nın dediği gibi “Güç bizde!” Bu açıdan güçlü spor boykotlarını ve sonuçlarını tekrar hatırlamak önemli. Güney Afrika’nın 1964 Tokyo Olimpiyatlarından men edilmesi ve bu yasağın 1992 Barcelona Olimpiyatlarına kadar sürmesi, Güney Afrika kriket ve rugby takımlarının uluslararası müsabakalardan dışlanması hem rejime ekonomik açıdan zarar vermiş, hem de uluslararası meşruluğunu yitirmesinde ciddi bir etkide bulunmuştu. Apartheid boykotu sonrası, Güney Afrika Rugby Birliğinin gelirleri 1980’lerin sonunda %40 oranında düştü. Spor boykotu, uluslararası eylemleri de artırarak apartheid rejimine karşı sesleri yükseltti, siyasal ve ekonomik baskıyı derinleştirdi ve rejimin çözülme sürecini hızlandırdı. Nelson Mandela “Rugby, beyaz Güney Afrikalılar için bir din gibiydi. Onlara dokunduğunuzda, sisteme dokunmuş oluyordunuz,” demişti.

Benzer bir ilişkinin futbolla yaşandığı Latin Amerika’da benzer örnekler çok. Şili’de adeta diktatörlük rejiminin cesetleri üzerinde oynanacak bir dünya kupası eleme maçına çıkmayı reddeden Sovyetler’in başlattığı boykot, 1974 Dünya Kupasında Almanya’da gerçekleşen kitlesel “Şili’ye evet, cuntaya hayır” protestolarına önayak olmuştu. Bu eylemler, Şili’deki vahşeti gözler önüne sermişti.

1967 yılında Vietnam Savaşı’na katılmayı reddeden Muhammed Ali’nin “Onları ne için vuracakmışım? Onlar bana zenci demediler, beni linç etmediler, köpeklerini üzerime salmadılar, ulusal kimliğimi benden çalmadılar. Öleceksem burada ölürüm. Sizinle çarpışarak ölürüm. Benim düşmanım sizsiniz,” diyerek yükselttiği savaş karşıtı duruş, vicdanî reddin yaygınlaşmasının önünü açtığı gibi, hem sivil haklar hareketinde bir etki yaratmış hem de spor camiasında benzer tepkilerin ve eylemlerin önünü açmıştı.

1968 Mexico Olimpiyatlarında madalya alan ABD’li atletler Tommie Smith ve John Carlos, kürsüye çıktıklarında siyah eldivenli yumruklarını havaya kaldırıp “Siyah Güç selâmı” vererek ırkçılığa, siyahların ABD’de uğradığı adaletsizliğe ve Vietnam Savaşı’na karşı sessiz bir protesto gerçekleştirdiler. ABD Olimpiyat Komitesi tarafından oyunlardan men edilen atletlerin bu eylemi tarihsel bir direniş sembolüne dönüştü ve 2016’da NFL oyuncusu Colin Kaepernick’in ABD’de polis şiddetine ve sistematik ırkçılığa dikkat çekmek için milli marş sırasında ayağa kalkmak yerine diz çöktüğü protestoya da ilham oldu. Ve bu protesto da Black Lives Matter hareketini gündeme taşıyan ve ivme kazandıran eylemlerdendi.

Boykotun uluslararası spor örgütleri tarafından örgütlendiğinde yaratabileceği sonuçlar açısından Rusya örneği de çok şey anlatıyor. Rusya Futbol Federasyonunun, Şampiyonlar Liginden dışlanması sonrası yalnızca ilk yıl 45 milyon €’ya yakın gelir kaybı yaşandı. Büyük şirketler Rus kulüplerle ve milli takımla sponsorluklarını sonlandırdı. Rus Premier Liginin uluslararası yayın hakları ve oyuncu transfer değeri %30’dan fazla düştü. Avrupa kulüplerinin Rusya’da maç yapmaması turizmi doğrudan etkiledi. Tüm bu ekonomik sonuçlarının yanı sıra savaşta NATO varlığının görünmezleştirilmesi konusunda Rusya’nın spor ve eğlence sektöründeki organizasyonlardan dışlanmasının çok ciddi bir payı vardı.

Dolayısıyla soykırımcı İsrail’e karşı etkin bir spor boykotu örgütlenmesi konusunda baskı yapmanın olası sonuçları azımsanamaz. İsrail kulüplerinin Avrupa Kupalarına katılımı engellenirse, maç günü, yayın ve sponsorluk gelirlerinden yıllık en az 30–50 milyon $ arasında kayıp yaşanabilir. Tel Aviv gibi şehirlerin uluslararası spor merkezlerine dönüştürülme çabasına dair yatırımları riske atar. Stadyum organizasyonlarının iptali, turizmi doğrudan etkiler. Global markalar, tüketici tepkisi nedeniyle İsrail merkezli organizasyonlarla sponsorluklarını kesmek zorunda kalır. Tüm bunlar topyekûn bir İsrail boykot mücadelesinin de parçası aynı zamanda. Bunu spor kamuoyu üzerinde de baskı oluşturarak yapmanın bir yolu yalnızca spor boykotu. Elbette, La Vuelta örneğinde olduğu gibi, sonunda Carrefour sponsorluğu önünde ödül töreni gerçekleştiği sürece Israel-Premier Tech takımını engellemek tek başına yetmiyor. Eylemler çok güçlü olsa da bu anlamda eksik kalıyor. Sokaklar ne kadar emperyalist savaş karşıtı, soykırım karşıtı eylemlerle dolarsa, her alanda bu baskı daha fazla hissedilecek, boykotların örgütlenmesi yaygınlaşacak, eylemler artacak ve sonuçları alınmak zorunda kalacaktır.

Büyük Beyaz Umutlar ve Tanrının Eli

Birileri sporun tarafsızlığından dem vurmaya çalışadursun, bu örneklerin hepsi sporun asla “sadece spor” olmadığını gösteriyor. Sınıfların, ırk ayrımının, cinsiyet ayrımının olduğu bir dünyada, sınıfsız, tarafsız, eşit bir spor arenasından bahsetmek, kimliklerinden soyunmuş sporcular ve müsabakalar hayal etmek fazlasıyla akıldışı.

Maradona’nın 1986 Dünya Kupasında Arjantin-İngiltere çeyrek final maçında attığı, Falkland Savaşı’nın sembolik intikamı olan “Tanrının Eli” golü; 1972 Yaz Olimpiyatlarında Alexander Belov’un son saniye basketiyle Sovyetler’i ABD karşısında şampiyon yapması; 1974 Dünya Kupasında Doğu Almanya’nın Batı Almanya’yı 1-0 yenmesi; Boris Becker ve Michael Stich arasında yaşanan 1991 Wimbledon finali; 2008 Olimpiyat Oyunlarında Sırp yüzücü Cavic’in, geçmişin intikamını alırcasına, yenilmez olan ABD’li yüzücü Phelps’i 100 metre kelebek finalinde yenmesi; Nazi Almanyası’nda ırkçı ideolojiyi güçlendirmeye çalışan 1936 Berlin Olimpiyatlarında Alman atleti yenerek altın madalyalar alan siyah atlet Jesse Owens’ın zaferi; İrlanda-İngiltere arasında oynanan futbol maçları; Hindistan kriket takımının 1983 Dünya Kupası finalinde İngiltere’yi yenerek şampiyon olması; Fransa’nın kazandığı tarihî dünya kupasını Cezayirli Zidane’a borçlu olması; Madrid’in yoksul, alt sınıfını temsil eden Rayo Vallecano ile kralın takımı Real Madrid arasında oynanan karşılaşmalar; Williams kardeşlerin hem sınıfsal hem ırksal olarak ilkleri başarırcasına teniste kurduğu dominasyon; ilk siyah ağır sıklet boks şampiyonu Jack Johnson’ın kendisini yenmesi için gönderilen emekli şampiyon “The Great White Hope” (Büyük Beyaz Umut) Jim Jeffries’i nakavt etmesi ve daha niceleri… Stadyumlar ve oyun sahaları, ulusal kimliklerin, tarihsel travmaların, politik taleplerin ve ideolojik çatışmaların sahnelendiği modern arenalara çoktan dönüşmüştür.

Milyar dolarlık sponsorluk anlaşmalarından stadyumlarda yükselen ırkçılık karşıtı çığlıklara; kadın sporcuların görünmez emeğinden işçi sınıfından gelen gençlerin profesyonel arenalara tutunma mücadelesine kadar her şey, sporun “tarafsız” ve eşit bir alan olmadığını gösteriyor. Bu nedenle sınıf çelişkileri, ırk ve cinsiyet eşitsizlikleri, savaş ve sömürü düzeni ortadan kalkmadan; sporda eşitlikten ve tarafsızlıktan bahsetmek ancak bir yanılsama olabilir. Dolayısıyla, sporun mekânları ve kurumları da tıpkı fabrikalar, meydanlar ya da kampüsler gibi politik bir mücadele alanıdır. Bugün Filistin’de süren soykırım karşısında sesimizi yükseltmek aynı zamanda sporun kimlerin çıkarına işlediğini sorgulayan politik bir tavırdır. Ve tıpkı Metin Kurt’un dediği gibi, eninde sonunda “resmî tarih gibi sporun da gerçek tarihini yazacak olanlar işçi ve emekçilerden başkası olmayacaktır. Savaşsız, sömürüsüz bir dünyada sporun kukla kahramanları tarihin çöplüğüne defnedilecek, yenilerine de zaten gerek kalmayacaktır.”^[2]

^[1] Kurthan Fişek, 100 Soruda Türkiye Spor Tarihi, Gerçek Yayınevi.

^[2] Metin Kurt, Modern Sporun Dünü ve Bugünü, Sorun Yayınları.

Palestine Action’ın Birleşik Krallık tarafından terör örgütü kabul edilmesine ilişkin İskoç Sosyalist Partisi yayını Scottish Socialist Voice dergisinin 628 sayılı temmuz sayısında çıkan ve Kaldıraç ile paylaşılan yazı.

Yazarın notu:

Bugün bu makaleyi yazsaydım, tutuklanıp 14 yıla kadar hapis cezasına çarptırılabileceğime hâlâ inanamıyorum. Nitekim, Birleşik Krallık hükûmeti Palestine Action’ı terörist grup olarak yasakladığından bu yana, 1.600’den fazla kişi bu örgütü destekledikleri için tutuklandı. Bu, bizi sindirip sessizliğe ve boyun eğmeye zorlamak için yapılan açık bir girişimdir, ancak biz yılmayacağız. İskoç Sosyalist Partisi, Gazze’deki soykırımın sona ermesini ve Netanyahu ile hükûmetinin savaş suçlarından sorumlu tutulmasını talep etmeye devam edecek.

Dayanışma içinde

Natalie Reid

İskoç Sosyalist Partisi Ortak Ulusal Sözcüsü

Geçen hafta, İçişleri Bakanı Yvette Cooper, grup üyelerinin Brize Norton hava üssüne girip uçaklara kırmızı boya sıçratması üzerine, Birleşik Krallık’taki kampanya grubu Palestine Action’ın terörle mücadele yasaları uyarınca yasaklanacağını duyurdu. Bu eylem, Birleşik Krallık’ın Gazze soykırımına ortak olmasını protesto etmek amacıyla gerçekleştirilmişti. Yani İşçi Partisi hükûmetine göre, bir binaya veya uçağa kırmızı boya atmak artık İslam Devleti’ne veya Neonazi grubu National Action’a katılmakla eşdeğer.

Cooper’a göre, “Palestine Action, siyasi amaçlarını ilerletmek ve hükûmeti etkilemek amacıyla birçok saldırıda ciddi maddî hasara yol açan eylemlerde bulunmuş.”

Harekete geçtiğiniz herhangi bir siyasi davayı düşünün. İster bağımsızlık yanlısı bir yürüyüş, ister iklim krizi gösterisi, ister Filistin yanlısı bir faaliyet olsun. Siyasi bir davayı ilerletmeyi mi umuyordunuz? Hükûmeti bir politikayı değiştirmesi için etkilemeyi mi umuyordunuz? Dikkatli olun, terörist olabilirsiniz!

Gazze’nin çaresizliği devam ediyor

Palestine Action’ın protesto ettiği meselenin İsrail’in Gazze’de işlediği soykırım olduğunu unutmayalım. Son haftalarda, Filistinlilerin bir torba un almak için hayatlarını tehlikeye atacak kadar çaresiz olduklarını gördük. Bombalamalar, silahlı saldırılar, tutuklamalar ve kaçırmalar her gün devam ediyor. İsrail, sözde yardım merkezlerini atış poligonuna çevirdi. İsrail’in İran’la savaştığı 12 gün boyunca yaklaşık 860 Filistinli öldürüldü. Yine de İşçi Partisi, silah ve casus uçakları tedarik ederek İsrail’i desteklemeye devam ediyor. Görünüşe göre, terörizm ve insan hakları arasındaki çizgi kırmızı boyayla çizilmiştir. Ve İşçi Partisi bu çizginin yanlış tarafında durmaktadır.

Palestine Action’ı terörist olarak damgalama hareketi tamamen lüzumsuzdur – eğer üyelerinden herhangi biri ciddi bir suç işlerse, polis zaten terörle mücadele yasalarına başvurmadan onları tutuklama yetkisine sahiptir. Bu, suçu önlemekle ilgili değil, sindirme ve muhalif sesleri bastırmakla ilgilidir.

Protesto etme hakkımız

İşçi Partisinin bu aşırı hamlesinin Gazze’nin içinde bulunduğu zor durumun çok ötesinde etkileri var. Protesto hakkımız, demokratik toplum düzeni içerisinde çok önemli bir rol oynuyor. Bu, sesimizi duyurmak için etkili ve şiddet içermeyen bir yol.

Bu sadece sivil itaatsizlik eylemleri veya rahatsızlık verici yöntemler için geçerli değil; terörle mücadele yasaları uyarınca, bu kapsamda değerlendirilen bir gruba üye olmak veya grubu tanıtmak da yasa dışıdır. Bu, bir gazetecinin Palestine Action’ı destekleyen bir yazı yazması veya bir kişinin sosyal medyada bu grubun içeriklerini beğenmesi veya paylaşması durumunda, bu kişilerin yargılanarak 14 yıla kadar hapis cezasına çarptırılabileceği anlamına gelmektedir.

İkiyüzlü Starmer

Bu kararın mantığını takip etmeye çalışmak herkesi bir çıkmaza sokar. İşçi Partisine göre, hastaneleri bombalamak ve insanları aç bırakmak bir devletin kendini savunma hakkının ayrılmaz bir parçasıdır. Ama bir uçağa kırmızı boya atmak? İşte bu kesinlikle terörizmdir. Palestine Action’ı terör örgütü ilan etme kararı, Brize Norton’daki olaydan sadece birkaç gün sonra alındı. Demek ki İşçi Partisinin işine geldiğinde hızlı tepki verebildiği anlaşıldı ancak İsrail’in devam eden soykırımı onları kırmızı boya kadar bile etkilemedi.

2003 yılında, savaş karşıtı aktivistler ABD bombardıman uçaklarının Irak’a uçmasını engellemek için RAF Fairford hava üssüne girdi ve uçaklara zarar verdi. O zamanlar insan hakları avukatı olan Keir Starmer, grubun eylemlerinin savaş suçlarını önlemeye dönük bir girişim olduğunu belirterek haklı olduğunu savunmuştu. Geçen hafta ise Başbakan unvanıyla Keir Starmer, Palestine Action’ın eylemini “iğrenç” olarak nitelendirdi.

Adalet yoksa barış da yok

Palestine Action’ı terörist grup olarak damgalamak tehlikeli bir emsal teşkil ediyor. Ne zaman bir hükûmet tasarrufuna veya küresel bir olaya karşı kamuoyu tepkisi olsa, yetkililerin tek yapması gerekenin muhalif örgütü terörist grup olarak damgalamak, tartışmayı kapatmak ve halkın iradesini bastırmak olabileceği anlamına geliyor. Filistin’i denklemden çıkarın ve yerine iklim değişikliğini koyun -Just Stop Oil terörist miydi? Ya da Filistin kelimesini WASPI kadınları ile değiştirin- emekliler hükûmete karşı çıktıklarında onları hapse atmaya mı başlamalıyız?

Hikâyeyi çarpıtmak

Palestine Action, davalarını savunmak için şiddet içermeyen yöntemleri tercih etti – İşçi Partisi, bununla şiddet içeren terörist örgütlerin eylemleri arasındaki farkı gerçekten göremiyor mu? Elbette görebilirler. Yaptıkları şey, sınırları kasıtlı olarak bulanıklaştırmak, haklarımızı ihlal etmek ve onları eleştirmekten çekinmeyenlerin itibarını lekelemek.

Eğer siz, bir halkın sistematik olarak bombalanması ve aç bırakılmasından çok maddî bir hasara öfkeleniyorsanız, ahlâk ve ilkelerinizi gözden geçirmenin tam zamanı gelmiş olabilir. Şiddet içermeyen sivil itaatsizlik, demokrasimizin önemli bir parçasıdır. Protesto etme, düzeni bozma ve yönetici sınıfa karşı çıkma hakkımızı kullanmaya devam etmeliyiz. İşçi Partisi herkesi yasaklayamaz. Hepimizi hapse atamazlar.

SSP’ye katılın

Sesimizi kitlesel olarak yükseltmeye şimdi her zamankinden daha fazla ihtiyacımız var. Hepimizi susturamazlar. Adil ve eşitlikçi bir toplum için mücadeleye katılın. İskoç Sosyalist Partisi’ne katılın.

“Sanatçı, biçimlerin kendilerinden daha çok, biçimlendirici kuvvetlere değer yükler.”^[1]

“Sanatın iflası”ndan^[2] söz edilen kesitte de “Sanat lüks değil ihtiyaçtır”;^[3] ezilen insan(lık) için elzemdir; Bertolt Brecht’in, “Sizler, şu an batmakta olan geminin duvarlarına çiçek resimleri yapıyorsunuz ve bunun adına da sanat diyorsunuz,” diye uyardıklarına inat.

Kolay mı? “Bir ülkede akıl ve sanattan çok servete değer verilirse, bilinmelidir ki orada keseler şişmiş, kafalar boşalmıştır,” diyen Friedrich Hölderlin çok şeyi özetlerken…

“İngilizce’deki ‘art’ sözcüğü, at terbiyeciliği, şiir yazma, ayakkabıcılık, vazo ressamlığı ya da yöneticilik gibi her türlü insanî beceriyi ifade etmek için kullanılan Latince ‘ars’ ve Yunanca ‘techne’ sözcüklerinden türetilmiştir. Bu eski düşünüş tarzında insanların sanat faaliyetlerinin karşıtı zanaat değil doğaydı. Bu eski ‘sanat’ anlayışı bugün bile kısmen yaşıyor ve bunun sonucu olarak bizler tıp ya da aşçılık gibi kimi faaliyetleri hâlâ ‘bir sanat’ olarak nitelendiriyoruz. Ancak XVIII. yüzyılda bu geleneksel sanat kavramının yazgısını tayin edecek bir bölünme gerçekleşti. (…)

“Bir tarafta yeni güzel sanatlar kategorisi (şiir, resim, heykelcilik, mimarlık, müzik), bunun karşısında ise zanaatlar ve popüler sanatlar (ayakkabıcılık, nakışçılık, hikâye anlatıcılığı, popüler şarkılar, vesaire). Artık, güzel sanatlar diye adlandırılan şey, esin ve deha ile ilgili bir meseleydi, bunlar incelmiş zevkler yaratarak kendi kendilerini amaç olarak sunan şeylerdi; Hâlbuki zanaatların ve popüler sanatların icrası için becerinin ve kuralların varlığı yeterliydi: Bunların hedefi sırf kullanım değeri sunma ya da eğlendirmekten ibaretti. (…)

“Nitekim bugün ‘Şu gerçekten sanat mı?’ diye sorarken artık ‘İnsan ürünü mü yoksa doğanın ürünü mü?’ sorusunu değil, ‘Prestijli (güzel) sanatlar kategorisine mi ait?’ sorusunu kastediyoruz,”^[4] biçiminde tarif edilmesi mümkün olan tabloda, yeniden eski(meyen) telakkiyi anımsamakta yarar var.

Örneğin “İnsan varoluşunun ta kökündeki bu büyü -güçsüzlük duygusu ile birlikte güçlülük bilincini, doğa korkusu ile birlikte doğaya üstünlük sağlama yeteneğini yaratma- her türlü sanatın başlıca özüdür. İnsanların kullanabilmesi için taşa yeni bir biçim veren ilk alet yapıcı, ilk sanatçıydı. Bir nesneyi doğanın sonsuzluğu içinden seçip onu işaretleme yoluyla evcilleştirerek öbür insanların kullanabileceği bir alet olarak ortaya çıkaran ilk ad-verici de büyük bir sanatçıydı. Ritmik bir ezgi yoluyla çalışma sürecini düzenleştiren, böylece insanın toplu iş gücünü artıran ilk örgütleyici de bir sanat yalvacıydı. Hayvan kılığına girip bu benzeşme yoluyla avı yakalamayı kolaylaştıran ilk avcı, belli bir çentik ya da süsle bir aracı ya da silahı işaretleyen ilk taş devri insanı, bir hayvan derisini bir kayaya ya da ağaca gererek aynı cinsten hayvanların yakalanmasını sağlayan ilk oymak beyi, bütün bu insanlar sanatın öncü atalarıydılar,”^[5] tespitini Ernst Fischer’in…

* * * * *

Oscar Wilde’ın, “Sanat, taklidin bittiği yerde başlar”; Wassily Kandinsky’nin, “Sanatta şart yoktur çünkü sanat özgürdür”; Paul Gauguin’in, “Sanat, ya taklittir ya devrimdir.” “Sanat doğadan çıkarılan bir soyuttur”; Robert Engman’ın, “Bir sanat eseri asla tamamlanmaz. Daha önceden sorulan bir soruyu cevaplar ve yeni bir soru sorar”; “Bir sanat eserinin düzeyi, ifade ettiği fikir ne kadar derinlere gömülmüşse, ne kadar iyi saklanmışsa o kadar iyidir,”^[6] vurgularıyla da betimlenmesi mümkün olan sanat, günümüzde sınıflı sömürücü iktidarın çok boyutlu saldırgan kuşatmasıyla karşı karşıya…

Mesela 7’ncisi düzenlenen “Esaretten Cesarete” temalı kısa film yarışması, Ankara’da Doğan Taşdelen Çağdaş Sanatlar Merkezinde düzenlenen ödül töreninde “Kurtlar” adlı filmiyle yarışmada ödül almaya hak kazanan 24 yaşındaki yönetmen Ecre Begüm Bayrak, ödül konuşmasında 19 Mart 2025’ten beri tutuklu olan öğrencilere desteğini belirtip, Grup Yorum’un şarkılarına YouTube ve Spotify’da erişim engeli getirilmesini eleştirdi. Bunun üzerine TRT spikeri Oya Eren Özkan, sunucu olarak sahnede bulunmak istemediğini söyledi ve “Siyaset yapmayın” diyerek sahneden ayrıldı. Hızını alamayan Özkan, Bayrak’a küfür ve hakaret etti. Salonun dışına taşan olayda Özkan, Bayrak’ı “vatansız” olmakla itham ederken bozkurt işareti yaptı. Özkan, Bayrak ve arkadaşları yaşananlar üzerine salondan ayrılırken ise “kansız köpek” diye bağırdı!^[7]

Öteki de “Sanat pratikleri, son yıllarda yaygınlaşan teknoloji ve yapay zekânın etkisiyle dijitalleşiyor,” yaygaraları! Dijitalleşmenin yaratıcılığı geliştirdiğini düşünenler de varken; bunu “pop dalgası” olarak tanımlayan Ebru Yetişkin, “Özgün olanı mumla arayacağız,”^[8] diyor, haklı olarak!

Tam da burada “Sanat(çı) ne yapar?” sorusuyla yüzyüzeyiz…

* * * * *

Sanatın gereklerini yüksek sesle savunmamız gereken günlerdeyiz; Bertolt Brecht’in “Kurtuluş yok tek başına/ Ya hep beraber ya hiçbirimiz” dizelerindeki üzere.

Kolay mı?

“İnsanların çıplak ayakla dolaştığı bir dünyada yazarın görevi ayakkabı yapmaktır,” der Jean-Paul Sartre’ın yol gösterici sözü.

Toplumsal gerçeklikler, siyasi atmosfer sanatçıyı bir duruş sergilemeye iter; bundan hiçbir sanatçı kaç(ın)amaz.

Sessizliği “tarafsızlık” olarak sunmaya kalkışanlara ‘Hayır’ diyen sanatçı, sessiz kalmanın çürümeye hizmet ettiğini dillendirir. Çünkü sessizlik tarafsızlık ol(a)maz. Zaten tarafsızlık (diye bir şey) da yoktur, gerçekte…

Sessizliğin zulmedenlere güç verdiği herkesin malumken; “teslim olmamaktır bütün mesele”.

Evet adaletsizliğin batağında, haksızlıklar karşısında sanatçının konumu toplumsal direnişin saflarıdır; sanatçı sırça köşkündeki prens ve prensesi oynayamaz, oynamaya kalkışırsa sanatçı ol(a)maz.

Baskılar ne denli devasa ölçekli olursa olsun sanat, sınırlı da olsa sesimizi duyurma imkânını sağlar; söz konusu imkânı kullanmanın bedeli ne olursa olsun!

Şuna şüphe yok: Sanatçı hâkikatle ilişkisini sağlam tuttukça umut üretir; yüzünü yana umuttan çevirmek bir direniştir.

Sanatçının hakikât karşısında konumlanışı öncelikle, insan olma sorumluluğundan kaynaklanan ahlâki bir duruştur.

Nedir (mi) o? İnsan onurunu ayaklar altına alan haksızlıklar karşısında ses çıkarmak.

Haksızlıkları sadece görmekle yetinmez, göstermek zorundadır sanat(çı).

Çünkü sanat(çılar), toplumun hayallerini, sevdalarını, korku ve umutlarını sembollerle anlatmaya, yani hem kendi halklarına hem de insanlığa dolaylı yollardan ses olmaya gönüllü ve mecburdur.

Burada elbette sanattan asıl anladıkları ve hedefleri ün ve zenginlik, kişisel çıkar ve ayrıcalıklı yaşam olmayan gerçek sanat(çılar)dır sözü edilen.

Mesleğiyle ilgili üretimle direnen sanat(çı) yeni dünyalar kurguladığına göre, sanatçının hayata karşı ahlâki bir sorumluluğu olduğunu ve bununda haksızlıklara karşı durmanın mütemmim cüzü olduğunu da eklemeliyiz.

Sanat(çı) sorgulayarak, ön yargıları sarsarak yaşama hâlidir; bu böyle ise, kelimenin sözlük anlamının bir duygunun, tasarımın, güzelliğin vb dışa vurumunda, anlatımında kullanılan yöntemlerin tümü ve bu yöntemlerle ortaya konulan üstün yaratıcılık olduğu “es” geçilmemeli.

“Günümüz sanatçısının önünde kendini özne sanan, ama gerçekte nesneleşmiş insanın gerçek kimliğine kavuşturulması gibi bir görev de durmaktadır. Çünkü sanatçı, yaşanan gerçekliğin değişebilirliğine, daha güzel bir dünyanın mümkün olduğuna inanır ve ona vurgu yapar durmadan.

“Sanatçı birey olarak toplum ve sistem tarafından dayatılmak istenen bu durumu kabullenmediği için tavır alır ve ‘aykırı’ bir konuma düşer. Uyumsuzlukla suçlanır. Bundan rahatsızlık duyup uyum sağlama çabası içine girmesi sanatçı duyarlılığı açısından tehlike çanlarının çalması anlamına gelir.

“Sanat, insanın doğayla, toplumla ve kendisiyle ilişkisinin özel ve tikel görünüşlerinin zenginliği ve çeşitliliği içinde estetiksel olanın zihinsel şekillenmesi olduğuna göre, kurulu düzene, sisteme yerleşmiş kalıp ve şablonları kırmak zorundadır.”^[9]

Kötülerin ve güçlülerin her alanda hâkim olduğu bir dünyada yaşıyoruz hepimiz; iyinin, doğrunun, güzelin hâkim olacağı bir dünyaya ancak sanatı da içeren mücadele umuduyla ulaşılabiliriz. Çünkü umut; sanatla, dayanışmayla ve toplumsal bilinçle güçlendikçe daha da görünür olabilir.

* * * * *

Şimdi burada bir parantez açıp hatırlatalım!

Bertolt Brecht, “Tüm sanatlar, sanatların en büyüğü olan yaşam sanatına katkıda bulunur.” “Sanatın apolitik olması, egemenlerle iş yaptığı anlamına gelir.”

Ruhi Su, “Bir şeyler getirmiyor, ileriye doğru bir şey değiştirmiyorsa, yaşıyor sayılmaz bir sanat. Gelenekler bile yaşayanla zenginleşir. Yaptığımız iş, hem halkın özlemlerini gerçekleştirmeli, hem de halkın özlemlerini geliştirmeli.”

Orhan Kemal, “Sanatçı önce hiç kimsenin arabasına binmez. Hele hele bindiği ya da binmek zorunda kaldığı arabanın da düdüğünü çalmaz. Sanatçı ancak ve ancak ‘hak’ bellediği doğruluğuna inandığı şeylerin düdüğünü çalar. Bu düdük kendi düdüğüdür. Akıldır, toplumun yüksek çıkarıdır.”^[10]

André Malraux, “Bir sanatçı, başkalarını memnun etmeye çalışmayı bıraktığı zaman yaratıcılığını keşfeder.”

Friedrich Nietzsche, “Gerçekler yüzünden ölmemek için sanata sahibiz.”

Cesar A. Cruz, “Sanat, rahatsız olanı rahatlatıp, rahatı yerinde olanı rahatsız etmelidir.”

Albert Camus, “Sanat eseri, bir itiraftır.”

Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno, “Özgür olamayışın ortasında özgürlük benzeri bir şeyi dile getirir sanat.” “Sanatın bugünkü görevi, düzene kaos getirmektir,” derlerken; içinden geçtiğimiz kesitte sanat(çın)ın da ne yapması gerektiğini hatırlatırlar hepimize…

19 Ağustos 2025, İstanbul.

^[1] Paul Klee.

^[2] Tuncay Özkaradeniz, “Sanatın İflası”, Güney Dergisi, No:108, Nisan, Mayıs, Haziran 2024, s. 36-41.

^[3] Vecdi Sayar, “Sanat Lüks Değil İhtiyaçtır”, Birgün, 29 Haziran 2025, s. 19.

^[4] Larry Shiner, Sanatın İcadı Bir Kültür Tarihi, çev: İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2013, s. 22.

^[5] Ernst Fischer, Sanatın Gerekliliği, Çev. Cevat Çapan, Payel Yay. Haziran 1995, s. 34.

^[6] Andrey Tarkovski, Şiirsel Sinema, çev: Ebru Kılıç, Agora Kitaplığı, 2009.

^[7] Tuğçe Çelik, “Bozkurt İşareti Yapan TRT Spikeri: Siyasi Mesaj Vermeyelim”, Birgün, 1 Haziran 2025, s. 2.

^[8]  Deniz Burak Bayrak, “Dijitalleşen Dünyada Sanatın Yeni Rotası”, Birgün, 16 Temmuz 2024, s. 13.

^[9]  Hicri Özgören, “Farklılık Zenginliktir”, Yeni Yaşam, 27 Mart 2025, s. 11.

^[10]  Orhan Kemal, Önemli Not, Everest Yay., 2007.

Kapitalist-emperyalizm, sömürgeler ve emperyalist devletlerden oluşan bir yapıdır; bu şekilde işleyişini sürdürür. Bu süreğenlik içerisinde emperyalist devletler arasında tekelci rekabet tüm şiddeti ile sürerken, emperyalist kamplar, ittifaklar bir süre sonra bozulmak üzere yeniden ve yeniden oluşmaktadır. Sömürge devletler ise emperyalist efendilerinin proje, programlarını uygulamak ile yükümlü, ait olduğu sınıfın ihtiyaçları doğrultusunda, kendisine verilen görevi gerçekleştirirler.

Bugün sömürge olan İsrail devletinin, katliamcı ve soykırımcı sınır tanımazlığı, İsrail halklarının çıkarını mı, ABD’nin paylaşım savaşımı içindeki çıkarlarını mı korumaktadır? İsrail devleti aldığı bu konuma öylesine uyum sağlamıştır ki, günlük bilinçle bakan bir kişi, ABD’yi İsrail lobilerinin yönettiğini bile düşünebilir.

Ancak başına ABD’nin geçtiği ve kapitalist-emperyalist düzenin yeniden şekillendiği II. Paylaşım Savaşı sonrası süreçte, İngiltere’nin Osmanlı’dan ele geçirdiği bu toprakları, İsrail devletinin kurulması üzere gönüllü bir şekilde terk etmesi, Ortadoğu’da komünizmi sınırlamak ve emperyalizmin petrol sahalarının koruma altına alınması için değil midir?

Eğer İsrail’in bugünkü sınır tanımaz soykırım ve yayılmacılığı için Yahudilik ile ilgili teolojik ya da ülküsel motivasyonlar aranıyor ise hatırlanmalıdır ki Yahudiler Osmanlı’da, Çarlık Rusyası’nda ve Avrupa’da yaşıyorken de Tevrat’a inanıyorlardı. Tevrat o gün onlara, içinde var oldukları toplum içinde barış içinde yaşamayı, dinlerine sıkı sıkı bağlanmayı ve ayrı bir devlete gerek duymamalarını emrederken, aynı Tevrat neden bugün soykırım ve işgal emretmektedir?

Hem ABD hem de İsrail devleti, İran devleti ile dahi kıyaslanamayacak derecede, gerici yobaz ve kökten dinci bir ideolojiye sahiptir. Ve İsrail devletinin mutlaka dinsel ve ülküsel dürtüleri vardır ancak ulusal çıkarlar adı altında dökülen bu ideolojik sos en başta İsrail halklarını ikna etmek için gereklidir.

İsrail devletinin kökten dinci ve gerici, yobaz bir karaktere sahip olması, ABD’nin bir ileri karakolu olduğu hattâ ABD ordusuna bağlı bir kolordu gibi davrandığı gerçeğini değiştirmez. İsrail devleti ABD’nin Ortadoğu’da tesis edilmiş büyükçe bir askerî üssüdür. Bu görevine sadık olduğu sürece de ne demokrasi, ne insan hakları, ne de bir başka nedenle sınırlanmayacaktır. İsrail devletini sınırlandıracak tek şey bölgemizde gerçekleşecek bir sosyalist devrim olacaktır.

Lenin Kapitalizmin Son Aşaması Emperyalizm çalışmasında, emperyalizmi tarif etmek için, üretim ve sermayenin yoğunlaşması, yani tekelci hâkimiyetin belirleyiciliği, sanayi sermayesi ile finansal sermayenin içi içe girmiş olması, sermaye ihracı, dünyanın pazar olarak paylaşılmış olması, dünyanın teritoryal (jeopolitik) olarak paylaşılmış olmasını işaret eder. Bu beş madde bir sistemin temel bileşenleri ve bu bileşenlerin birbirleri ile ilişkilerini tarif etmek için verilir. Yani bir emperyalizm cetveli vermez.

Örneğin Rusya ve Çin’in diğer ülkelere DYY (doğrudan yabancı yatırım) aktarması, bu ülkeleri emperyalist yapmaya yetmiyor. Aynı mantıkla, sermaye ihracı temel alındığında, ABD’ye en fazla DYY yapan ülke Kanada’dır ve bu noktadan hareketle, ABD Kanada’nın sömürgesi gibi görünebilir.

Kapitalist emperyalizm, iktisadî ve siyasal olarak bir dünya sistemidir. Bu sistem kendi paylaşım ve sömürgeleştirme mekanizmaları üzerinden yükselmektedir. Savaş, siyasetin farklı araçlar ile devamıdır ve emperyalizm savaşsız var olamaz. Yani Lenin’in işaret ettiği dünyanın pazar olarak ve teritoryal olarak paylaşımı, emperyalist paylaşım savaşımı dışında yeniden düzenlenemez.

Kurulu düzen bozulmadan bir başka düzen onun yerine geçemez. Buradan çıkışla, hiçbir sömürgenin herhangi bir kalkınma modeli ile bağımsız hâle gelemeyeceğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bir kapitalist ülkenin, dünya sistemi olan kapitalist-emperyalist sistem içinde bulunduğu yeri kendi iç dinamikleri üzerinden belirlemesi mümkün değildir.

Sömürgeden bağımsızlığa, bağımsızlıktan emperyalizme bir evrim yoktur. Bu anlamı ile muasır medeniyetler seviyesine ulaşmanın, daha iyi sömürge olmaktan başka bir anlama gelmediğidir.

Mesele, kapitalist-emperyalist sistemin dışında, daha doğrusu karşısında yer alabilmektir. Eğer bu gerçekleşmiyor ise kendinizi istediğiniz kadar ulusalcı, anti-emperyalist olarak tanımlayın, sonuç değişmeyecektir. “Meseleler, Şilili seçmenlerin kararına bırakılamayacak kadar önemlidir,” diye konuyu özetliyor Henry Kissinger.

Aynı İsrail’in kuruluşu örneğinde gördüğümüz gibi, orada bir ileri karakola ihtiyaç duyan kapitalist emperyalizm, Akdeniz’de büyükçe bir uçak gemisi ya da füze rampasına ihtiyaç duyduğunda, “Kıbrıs, Kıbrıs halklarına bırakılamayacak kadar önemlidir,” diyecektir. Bunun anlamı ise Akdeniz’de de Kıbrıs halklarının her barış ve özgürlük talebinin, daha fazla kan ile karşılık bulması olacaktır. Bugünlerde adaya yapılan yığınak ve tahkimat gözden kaçırılmamalıdır.

Milli menfaatler mevzubahis olduğunda, gerisi teferruattır. Bu yazının konusu ise işte bu geride kalan teferruatlardır.

Bir teferruat olarak kırmızı kazağı ile Bodrum kıyılarında 6 yaşında can veren Aylan Kurdi, aslında Suriyeli bir Kürt teferruat olarak ölürken, bundan fazla değil 150 yıl önce Suriye’den Bodrum’a gelseydi, bir kaçak değil, kendi toprağında dolaşan bir çocuk olacaktı ve eğer Ege adalarına geçmeyi başarabilseydi, yine kendi toprağında özgürce dolaşan bir çocuk olmaya devam edecekti. Ama öyle olmadı, her devlete bir millet lazımdı ve her devletin teferruatları İngiliz cetveli ile petrol kuyularına göre bir şekilde ayrılmış oldu.

Milliyetçilik sınıflara göre bölünmüş kapitalist toplumu, ulus temelinde ele alarak zaten bilimsel gerçekliği eğip bükmektedir. Ancak konu tarihsel, toplumsal temelde ele alındığında görülecektir ki, milliyetçilik aslında kendi toprağına ve kendi toplumuna ihanet etmenin en kestirme yoludur.

1. Mehmet, Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti Konstantiniyye’yi fethetmeye karar verdiğinde, bir şehri değil, Roma İmparatorluğu’nu fethetmeye karar verdiğini biliyordu. Bunu fetihten hemen sonra kendine Kayzer-i Rum demesinden anlayabiliyoruz.

Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkasya, ister Büyük İskender’in fethettiği coğrafyadan, ister Roma İmparatorluğu haritasından, isterseniz de Osmanlı izdüşümünden ele alın, her seferinde içinde yer aldığımız bölgemiz, uygarlığın merkezine oturan bir bütünlük olarak ortaya çıkaracaktır. Bunu ister dinler tarihinden, isterseniz fetihler tarihinden, isterseniz de medeniyetler tarihinden yola çıkarak ele alın, sıklıkla Mısır ve Hindistan’ı kapsayan ve bazen de olduğu gibi Kuzey Afrika’yı yani Mağrip’i kapsayan coğrafî, kültürel bir bütünlüğe ulaşmış olursunuz. İşte tam da bu sebeple Aylan Kurdi zaten kendi topraklarında dolaşırken ölmüş oluyor.

Doğu-Batı çelişkisi adı verilen ve kendini hem İmparatorluk Roması’nın idarî örgütlenmesinde ifade eden, hem de Ortodoks ve Katolik ayrımında ifade eden ayrım, asla Hıristiyan ve Müslümanlık olarak ortaya çıkmamıştır. Bu ayrım Konstantin’in Büyük Roma İmparatorluğu’nun başkentini İstanbul’a taşıması ile başar.

Roma İmparatorluğu’nu bir arada tutabilmek için her bölgede kendi tanrısı olan paganlık değil, soyun anneden yürüdüğü ve dâhil olmak için pek çok şartın gerektiği Musevilik değil, aslında bir mazlum olarak çarmıhta can vermiş olan İsa’nın dini çok daha elverişli görünecekti. Konstantin her ne kadar kendisi bir pagan olarak ölmüş olsa da, bugünkü Hıristiyanlığı İznik’te inşa etmiş olan kişidir. İznik Konsilinde atılan temeller sayesinde Doğu Roma İmparatorluğu, Batı Roma İmparatorluğu’ndan belki de bin yıl daha fazla yaşayacaktır.

Ortodoks ve Katolik ayrımı basit bir ayrım değildir ve Katolik Haçlı orduları Kudüs’ten önce İstanbul’u tam bir truva atı hilesi ile yerle bir edecek ve hiçbir kutsallığa saygı göstermeden değerli gördüğü ne varsa yağmalayacaktır. Fetih sırasında Doğu Roma ordusunun başkomutanı ve Konstantinopolis’in en zengin kişisi olan ve servetini şehrin savunmasında harcamaktan çekinmeyecek olan Lukas Notaras “Konstantinopolis’te Latin serpuşu görmektense, Türk sarığı görmeyi yeğlerim,” diyebilmiştir. Çelişki bu kadar köklüdür. Bir yanlış anlama olmaması için, Notaras’ın fetihten sonra 10 yıl boyunca gerilla savaşı ile şehrin direnişini devam ettirdiğini ve bu direniş sırasında can verdiğini belirtelim. Yani ortada hiçbir şekilde Osmanlı taraftarlığı yoktur. Doğu’nun zenginliğinin, Batı’nın yağmacılığına karşı direnişi vardır.

Fatih Sultan Mehmet’in bu nesnelliği tamamen doğru okuduğu kesindir. Çünkü Roma’nın devamcısının Ortodoks ya da Müslüman olması eğer Roma’nın bütünlüğü korunabilirse çok da önemli değildir. Gerçekten de Papa II. Puis, II. Mehmet’in Hıristiyan olması şartı ile Şark’ın ve Greklerin imparatoru unvanını vereceğini ilan etmiştir. Bu arada bütün İslâm teamüllerinin karşısında yer alarak, elinde tuttuğu bir gül ile kendi portresini çizdirmiş olan II. Mehmet’in dinini tartışmak bizim açımızdan çok da gereli değildir. Ancak Roma İmpratorluğu’nun devlet örgütlenmesini neredeyse tamamen içerecek şekilde yapılandırdığı Osmanoğlu beyliğini bir imparatorluk hâline getirebilmesi, II. Mehmet’in bilincini ve ufkunu göstermesi açısından önemlidir.

Söz konusu imparatorluk, Fas’tan Yemen’e, Yemen’den Tiflis’e, Tiflis’ten Budapeşte, Macaristan’a kadar alanı olan, bu coğrafyadan beslenen ve bu coğrafyayı etkileyen fetihçi bir imparatorluktur. Ve fethettiği alandan çok daha geniş bir alana yayılmış olan etkisi üzerinde durmak çok da gerekli değil ama Viyana kahvesinin, Kanuni’nin Viyana yenilgisi sırasında bıraktığı kahvelerden çıktığı söylencesini ya da İtalya’da hayranlıkla Osmanlı gibi giyinen ve bu sebeple yoksul halk tarafından Osmanlı paşası zannedilerek linç edilen soylulardan bahsetmeden geçmeyelim. Bölgede yaşayan halkaların birbirine entegrasyonu, birbiri ile etkileşimi imparatorluğun sağladığı nesnellik üzerine gerçekleşmiştir. Suriye’nin humusu ile Balkan’ın rakısının aynı masada buluşması bu nesnellik üzerinde vücut bulmuştur.

Burada mesele bir bey sarayı ve onun askere hazır tuttuğu tebaası, bir-iki cami, medrese, hamam ve kadılıktan müteşekkil külliye ile tesis ettiği ve aldığı vergi ve elde ettiği devşirmelere bakan yüzeysel bir egemenliği yüceltmek değildir. Osmanlı pragmatisttir.

Viyana’ya İslâm’ı götürmek için seferlere çıkan Osmanlı, Fatih ilçesinde Samatya’nın, Kumkapı’nın, Yedikule’nin İslâmlaşması ile çok şükür ki hiç ilgilenmeyecektir, zira bu semtlerin İslâmlaşmasında Osmanlı’nın menfaati yoktur.

Ancak imparatorluk hâline gelirken, Roma mirasını teslim almayı hedefleyen bir ufuktan, “Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur” noktasına gelmek gerçekten acınasıdır ve bu trajedide komediye yer yoktur. Katliamlar kaç kez tekrarlanırsa tekrarlansın, bu devletin kendi halklarına kusturduğu acının tarifi yoktur ve komedi burada yer bulmaz.

Bölgemizde kapitalist-emperyalist sisteme karşı mücadele eden bir devrimcinin, Lozan ile çizilmiş sınırlar üzerinden kendini sınırlaması tarihsel, toplumsal derinliği yitirmenin açık bir itirafıdır. Bölgemiz ve dünya ile ilgili kapitalist-emperyalizmin çizdiği sınırları aşamamak, ufuk darlığıdır.

Bugün insanlar cenazelerini nasıl kaldıracaklarını, düğünde nasıl dans edeceklerini bilmiyorlarsa, bu, insanların, kökü olmayan, tarihi, geleneği olmayan ahlâkî değerlerin yüz yıllık deneyimleri değil anlık çıkarları yansıttığı bir köksüzlüğe, yüzeyselliğe mahkûm olmasındandır.

Çünkü ister Rum, ister Ermeni, Kürt, Çerkes vb. bir halktan gelen ve varlığını devam ettirmek isteyen her aile kökünü hiçbir fikri olmadığı Orta Asya’ya dayandırmak zorunda kalmış, soyadı olarak Öztürk vb. almıştır. Roma’dan gelen ve Osmanlı’da devam eden binlerce yıllık gelenek yerini korku, biat ve kişiliksizleşmeye bırakmıştır. Bu olağanüstü bir fakirleşmedir ama olsun Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur.

Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur, halifeliğin ve patrikhanenin birlikte yer aldığı bir şehirde, bu etki alanını bir kenara bırakarak, kendi içine dönmenin ve kendi halklarına kan kusturmanın burjuva anlamda bile karşılığının olmadığı kesindir.

Bu davranış bir burjuva egemenin değil, itaatkâr bir sömürge hizmetkârının eseri olabilir ancak. Bu anlamı ile Türk’ün Türk’ten başka dostu yok diyerek kendi içinde halklarına kan kusturan kâhyalar, II. Mehmet ile tamamen zıt konumlara yerleşirler. Fatih imparatorluğu temsil eder, bunlar sömürgeleşmeyi. Fatih egemenin ufkunu gösterir, bunlar hizmetkârın itaatkârlığını.

İmparatorluktan sömürgeye geçiş sürecinde Osmanlıcılıktan İslâmcılığa, İslâmcılıktan ise Türkçülüğe geçiş bir serbest düşme hareketi değildir. Küçük Kaynarca Anlaşması ile başlayan ve 1923’te tamamlanan sömürgeleşme süreci tüm dünyayı içine alan sınıf savaşımı ve I. Paylaşım Savaşımı altında şekillenmiştir.

Bugün sürmekte olan emperyalist pazar paylaşımının, ülkemizde bir kâhyalar savaşı olarak varlık bulduğunu gözlemlemekteyiz. Bu paylaşım savaşımının, devletin ve toplumun her kurumuna sızmış ve şekil vermiş olduğu çıplak gözle görülebilir hâldedir.

Rant, yağma, savaş, toplumun bütün gözeneklerine işlemiştir ve en ufak siyasi gelişme, patlamış lağım borusundan çıkarcasına, tüm aydınından köşe yazarına, generalinden mafya tetikçisine, siyasi partisine, bankacısı, bürokratı, futbolcusu hepsi ama hepsi, ait oldukları efendileri için o duvarın altına dizilmektedir.

Bu durum I. Dünya Savaşı koşullarında, paylaşılmak için masaya yatırılmış bir imparatorluğun içinde de hiç de daha masum değildi. Bir paylaşım savaşı, emperyalizm ne kadar masumsa, emperyalistlerin yerli ortakları, iş birlikçileri de o kadar masumdur.

Dolayısı ile sömürgeleşme sürecini, düşman işgali altında kalmış devleti nasıl kurtarırız derdine düşmüş, her kayıpta daha fazla köşeye sıkışarak zorunlu kararlar vermek zorunda kalmış sivil, asker bürokratlarının direnişi olarak okuyamayız.

Sınıflı toplumların tarihi, sınıf savaşımlarının tarihidir. Altyapı ile üstyapı arasındaki ilişkiyi sınıf savaşımı kurar ve bugün gözlerimizin önünde şekillenen Saray Rejimi bu ilişkiyi canlı olarak bizlere göstermektedir. Dolayısı ile I. Paylaşım Savaşı ve sömürgeleşme süreci de bu ilişkiden azade değildir. Diyalektik bizim ülkemizde de aynı şekilde çalışıyor neticede.

İmparatorluğun özellikle Küçük Kaynarca Anlaşması ile su yüzüne çıkan çözülme süreci ve devamında sömürgeleşmesi süreci mutlaka detaylı olarak değerlendirilmelidir, bunun için Deniz Adalı’nın “Anadolu Dün, Bugün, Yarın Tarih ve Devrim” çalışması hem tarihsel, toplumsal koşulların analizi hem de konunun ele alınış metodu olarak çok önemli bir referanstır. Burada ele aldığımız konunun bütünlüğünü korumak için sadece zorunla tarihsel, toplumsal durumu aktarıyor olacağız ancak sürecin bütünlüklü kavranması için doğru referans üzerinden çalışılması zorunludur

Osmanlı ekonomi-politiği, aynı Roma İmparatorluğu gibi, askerî bir örgütlenme olarak şekillenmiştir. Ganimet ve dış ticaret yollarının kontrolü üzerinden, doğrudan askerî olarak elde edilen gelir, köylünün feodal üretimi üzerinden alınan verginin yine askerî örgütlenmelerle tahsil edilmesi ile ekonomi temel yapısına kavuşur.

Ancak dünya kapitalist aşamaya hattâ onun en yüksek aşaması olan emperyalizme çoktan geçmiştir. Bu köklü değişim, hem üzerinden haraç alınan ticaret yollarının değişimini gündeme getirmiş hem de yeni fetihlerin yenilgi ile sonuçlanmasının nesnel temeli olmuştur. 2. Viyana Kuşatması’nın da yenilgi ile sonuçlanması aslında sürecin kırılma noktalarından biridir ve çok önemlidir.

2. Viyana Kuşatması’nın yenilgisi, başka yenilgiler ile de birleşince, erken Tanzimat denilebilecek ve ekonominin içeride kendi dinamikleri üzerinden yürümesini hedefleyen arayışlara girilmiştir ancak müesses nizamdan beslenen Galata bankerleri ve saray bürokratları bu arayışlara Patrona Halil eliyle son verecektir. Damat İbrahim Paşa öldürülür, III. Ahmet tahttan indirilir.

Arayışlar temel gelir kaynağı olan ordunun reorganizasyonu üzerine yoğunlaşır ancak sürekli alınan yenilgiler etkisinde, bu hiç de kolay olmayacaktır. Bugünden baktığımızda bir yeniçeri devleti için her an ölmeye hazır, halkından ve toprağından koparılmış bir devşirme gibi görülebilir. Ancak bir yeniçeri ağası en az Galata bankerleri kadar egemenin bir parçasıdır.

Tüm bu askerî yenilgilerin artık kesinlik kazandığı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk kez savaş tazminatı ödediği, kendi iç işlerine müdahalenin açıkça kabul edildiği, Küçük Kaynarca Anlaşması (1744) bir dönemi sonlandırırken, çözülmenin başladığını ilan ediyordu.

Yeniçeri ve sipahilerin tasfiyesi ancak 1826 gibi çok geç ve etkisi çok az bir tarihte mümkün olabilecekti. II. Mahmud bir yandan orduyu reorganize ederken, diğer yandan çözülmeyi durdurmak ve kopuşları sınırlandırmak için reformlar gerçekleştirir.

Osmanlı’nın sömürgeleşmesi süreci başlangıcında, kendini emperyal bir güç olarak görmesi ve her zaman yaptığı gibi emperyal hedeflerini güçlü bir ordu vasıtası ile hayata geçirmeye çalışması son derece anlaşılırdır. Burjuva dönüşümün saltanatın ortadan kalkmadan sağlanması mümkün görülüyordu, ki İngiltere, Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve elbette Rus Çarlığı bunun somut örnekleriydi. Diğer yandan ABD uluslaşması, egemen ulus ve halkların bir arada duruşu için bir başka burjuva örnek yaratabiliyordu.

İşçi sınıfının kendi bağımsız talepleriyle yeryüzü üzerinde sınıf savaşımı sahnesine çıkmasıyla birlikte, burjuva devrimler, feodal egemenlerle uzlaşarak devrimi gerçekleştirmiştir.

Ya feodal egemen kendini burjuvaya dönüştürürse? Ve burjuva dönüşümü, saltanat gerçekleştirse?

Sanırım saltanat kendine bu soruları soruyordu ve bunu kapitalist-emperyalizme bakarak, onu taklit ederek, ondan öğrenmeye çalışarak, ama aynı zamanda sömürgeleşme yolunda sürekli daha fazla tavizler vererek arıyordu. Batı’nın olumlu yanlarını alıp, devlete ve topluma zararlı olacak taraflarını dışarıda bırakacaktı, içine almayacaktı. Elbette tarih bu kadar çocukça akmıyor. Ancak sömürgeleşmenin itici gücü olan Batıcılık ve aslında imparatorluğu yaşatmanın yolu olan Osmanlıcılık, bu iki soru üzerinden varlık buluyor olmalıdır.

İkinci Mahmud’un reformlarını, Mustafa Reşid Paşa’nın öncülüğünde hazırlanan I. Tanzimat ile Abdülmecid takip edecekti ve söz konusu reformlar hiç de azımsanacak nitelikte değildir.

Bu süreç içinde kapitalist dönüşüm arayışları son derece belirgin bir hâle gelir ve bu çerçevede Osmanlı, kapitalist-emperyalizmin hammadde sağlayıcısı bir konum alır.

Gerçekte, dokuz nesne: tütün, pamuk, buğday, arpa, kuru üzüm, mask, ipek, haşhaş ve tiftik 1850 ile 1870 yılları arasında, imparatorluğun satışlarının %60’ına yakınını oluşturur tek başına (Paul Dumont’tan aktaran Deniz Adalı, Anadolu Dün, Bugün, Yarın, Tarih ve Devrim, s. 419).

Bu süreci Feshane, Şirketi Hayriye, Hereke halı fabrikası vb. pek çok sermaye yatırımı izler.

Yığınla serüvenden sonra 1863’te bir Fransız-İngiliz kuruluşu olarak doğan ve Osmanlı devlet bankası rolünü oynayan Osmanlı Bankası’nın durumu özellikle böyledir. Anlamlı adlar taşıyan şu birçok girişimin durumu da böyledir. Osmanlı İmparatorluğu Umumi Şirketi (1864), Osmanlı Umumi Kredisi (1869), İstanbul Bankası (1872), Umumi Şirket, Osmanlı Mübadele ve Kıymetler Şirketi Şubesi (1872), Avusturya-Osmanlı Bankası (1871), Avusturya-Türk Bankası (1871) (Paul Dumont’tan aktaran Deniz Adalı, age, s. 421).

Abdülaziz de Osmanlıcılık çizgisinde hareket edecektir. Diğer padişahlar gibi kendisi de bir burjuva entelektüelidir, hattâ bestelediği klasik müzik eserleri vardır.

Aynı zamanda Abdülaziz, kararın hemen ardından tahttan indirilecek olsa da emperyalist güçlere olan tüm dış borç ödemelerini durdurup, bu borçların faiz ödemelerini kendi istediği şekilde yeniden yapılandırabilmiştir.

Bu süreçte İngiltere ve Fransa bir sömürge olsa dahi Osmanlı’nın bütünlüğünü korumasından yana değildir. Rusya ise her ne kadar çok daha önceleri, Küçük Kaynarca Anlaşması ile bu ayrıcalığı elde etmiş olsa da, Boğazlar, Karadeniz’den Akdeniz’e inebilmek için İstanbul’u almak gibi temel jeopolitik hedefleri vardır.

Rusya Osmanlı’ya saldırdığında, İngiltere kuzeyde Osmanlı’ya destek vermek için Kıbrıs’a el koyar. İlişkilerin genel çerçevesi budur. Öyle ki Florya, Yeşilköy’e kadar işgali genişletmiş bir Rusya ile imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) anlaşmasına karşı Sevr Anlaşması İngiltere, Rusya’nın her şeyi almasını kabul etmediği için Osmanlı için kurtarıcı olmuştur.

Dolayısı ile bu üç emperyalist güç aslında Kıbrıs ve Süveyş Kanalı vb. jeopolitik hedeflere göre ve aynı zamanda petrol kuyularına göre taksim edilmiş bir Ortadoğu ve Anadolu’da küçük bir Osmanlı devleti planına sahiptir. Onlar pozisyonlarını çok daha sonra Skyes-Picot Anlaşması ile net olarak ortaya koyacaklardır.

1. Mahmud dönemi, ordunun yeniden organizasyonunda bizzat görevli olan Feldmareşal Von Moltke’nin 1835’te iş başı yapmasından itibaren, Almanya ile ilişkiler farklı bir düzeyde gelişmiştir. Bu ilişki I. Dünya Savaşı’nda müttefiklik olarak devam edecektir.

Almanya bir emperyalist güç olarak pazar paylaşım savaşımında geç kalmış ve bu açığı kapatamamış bir güçtür. Üstelik bu üç emperyalist gücün hepsinden daha güçlü olmasına rağmen, İngiltere ile uzak limanlarda savaşacak bir donanma gücüne sahip değildir. Ancak Osmanlı’nın toprakları İngiltere’nin deniz yollarını, demiryolları bypass edecek kadar geniştir.

Almanya Osmanlı’nın mevcut şeklini korumasından yanadır. Bu sayede asla ulaşamayacağı coğrafyalara etki edebilmektedir. Dolayısı ile üç emperyalist güç Osmanlı’nın hemen parçalanarak bölüşülmesinde aceleci iken, Almanya Osmanlı’nın tasfiyesini muhtemelen bu savaş sonrasına bırakmayı planlamaktaydı. Almanya’nın diğer emperyalist güçlerle temel farkı budur.

Eğer Doğu sorunu yani Osmanlı’nın nasıl paylaşılacağı sorunu altında şekillenmeseydi, Osmanlı’nın kapitalist dönüşümü başka şekilde olabilirdi. Yukarıda anlattığımız şekilde yani Osmanlı elitlerinin kontrolü altında ve ademi merkeziyetçi bir yapıda gerçekleşen bir burjuva devrim mümkün olabilirdi. Marx’ın dediği gibi, tarihte bir olay olmuşsa, öyle olması gerektiği ve başka türlü olamayacağı içindir. Dolayısı ile olasılıklar üzerinde fikir jimnastiğinin de bir anlamı yoktur. Ancak söz Osmanlıcılık izleyeni olan bir yoldur ve bu yol kendi genç taraftarlarını toplayabilmiştir. Abdülhamid sonrasında, Osmanlıcılığın en büyük destekçisi Prens Sabahattin olacaktır. Prens Sabahattin İngilizler ile ilişki içindedir. Ancak Prens Sabahattin İngilizler tarafından desteklense de, projesi desteklenmemektedir.

Osmanlıcılık bütün Batıcılığına rağmen, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın paylaşım hedeflerinin karşısında yer almaktadır. Bu hâliyle sömürgeleşmeye karşı, Cumhuriyet’in ve İTC’nin kadrolarına göre çok daha fazla direnmişlerdir. Abdülaziz örneğinde gördüğümüz gibi, en azından kendi geleceklerini emperyalist güçlerin geleceğinde görmemişlerdir.

Artık Almanya’ya yeniden dönebiliriz.

Bismarck dönemi, Almanya için barışçıl ve kendi içine dönük bir politika izlenerek ülkenin siyasi birliğinin sağlandığı, ekonomik ve endüstriyel atılımın gerçekleştiği bir süreç olmuştur. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi, hiçbir kalkınma programı bir ülkenin kendi kendine emperyalist olmasını sağlamaz.

Bismarck her ne kadar Osmanlı ile ilişkileri sonlandırmayı tercih etmese de, “İstanbul’dan gelen hiçbir mektubu açmam,” diyebiliyordu. II. Wilhelm ile bu konuda taban tabana zıt konum alıyordu ve sonuç 1890’da Bismarck’ın zorunlu istifası olacaktı. II. Wilhelm’in önündeki bütün engelleri kaldıran bu gelişme, Almanya’nın alışılagelmişin dışında emperyalist bir saldırganlığa geçmesi anlamına geliyordu. II. Wilhelm hiç zaman kaybetmeden, Avrupa’da ve hattâ kuzey Afrika’da gerilimi yükseltecek hamlelere girişmiştir. Her hamlesinden isteğini alamasa da, her hamlesi gerilimi yükseltme konusunda başarılı olmuştur.

Bu süreç Birinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan ve Rus Çarlığı’nın tarihten silinmesi ile sonuçlanacaktır.

Almanya’da ise dönek Kautsky’nin II. Wilhelm’e verdiği destek ile birlikte devrim yenilecek, Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht katledilecektir. Almanya’nın yenilgisinin ardından II. Wilhelm istifa etse de onun ruhu, daha 10 yıl geçmeden yine dünyayı kana bulamak için Hitler ile birlikte geri gelecektir. Faşizm, Ekim Devrimi’nin dünyaya yayılamamasının bedelidir.

Osmanlı-Alman ilişkilerine döndüğümüzde II. Wilhelm, tahta geçmesinin üzerinden daha bir yıl geçmeden, İstanbul’a Abdülhamid’i ziyarete gelmiştir. Wilhelm daha sonra iki kez daha ziyarette bulunacaktır.

1. Wilhelm’in İstanbul ziyareti Abdülhamid ile şatafatlı görüşmelerin ardından, Şam’a ve Beyrut’a uzanıyor. Bu ziyaret öncesinde dikkat çekici bir nokta siyonizmin fikir babası olan Dr. Theodor Herzl ile gizli bir görüşme de yapmış olmasıdır. Gezinin Kudüs ayağında, aynı kişi ile bu kez Kudüs’te görüşecektir. İşin peşin para kısmında ise cebinde Köstence-İstanbul telgraf hattı ve Anadolu demiryollarının (ki bu demiryolları yine Almanlar tarafından inşa edilmiştir) Bağdat’a kadar uzatılması ve bu konuda Deutche Bank’ın edindiği imtiyazlar vardır. Akçeli işler dışında aslında Bağdat demiryolu, aynı zamanda İngilizlerin bölge hâkimiyetini bypass ediyordu.

Almanya’nın bölgede Osmanlı’yı bir demiryolu ağı ve uzak coğrafyalara etki merkezi olarak kullanma siyaseti çerçevesinde İngiltere’nin Osmanlı’yı paylaşım masasına yatırma tekliflerini reddederken, Osmanlı’ya karşı gerçekleşen halk isyanlarında Osmanlı’dan yana tavır alacaktır. Bu Girit’te böyle olmuştur ve İTC’nin uyguladığı Ermeni soykırımında da tavrı farklı olmayacaktır.

1. Wilhelm’in tahta geçişinden hemen önce, Abdülhamid’in talebiyle, 1882’de Alman askerî görevlileri orduyu yeniden organize etmek için gelirler. Bu yeniden organizasyon boyutludur, ordunun kullandığı silahlar büyük oranda Alman Krupp firması üzerinden tedarik edilecektir ve belirtmeden geçmeyelim, II. Wilhelm’in kendisi de Krupp firmasının hissedarıdır.

1885 yılında selefi Kaehler’in ölümüyle Colmar von der Goltz Alman askerî uzman grubunun başına gelir. Goltz, Osmanlı genç subaylarının eğitimi ile bizzat ilgilenir ve onlar arasında popüler olmayı önemserdi. Ancak Alman silahlarının kullanımını destekleyen Osmanlı paşaları arasında da popülerdi, çünkü bunlara verdiği rüşvetler, kendi kaleminden ifşa olmuştur. İfşa olan mektuplarda, bu paşalar hakkında pek çok bilgi mevcuttur. Goltz Paşa aynı zamanda akçeli işlere de düşkündür. Osmanlı’ya sunduğu raporlar sürekli yeni silah alımını ve silahların Krupp üzerinden temin edilmesi gerektiğini belirtir. Halefi Kamphönever de Goltz ile birebir aynı yolda yürüyecektir. Ve böylesi bir süreklilik içinde bütün genç subayların düşünce yapısı Almanya’nın emperyalist politikalarına göre hizalanır ve Alman’dan emir almaya alışık olarak yetiştirilmiş olurlar.

Konunun bir başka boyutuna değinen ve bugüne ışık tutması açısından Düyûn-ı Umûmiyeyi yeniden anmakta fayda vardır. Sömürgeleşmenin boyutunu anlamak açısından önemlidir. 1881 Muharrem Kararnamesi ile “Düyûn-ı Umûmiye” yönetiminde, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Bankası yöneticileri bulunuyordu. Osmanlı devletinin borçlarını tahsil etmek için, ekonomiye doğrudan müdahale etmek gibi bir görev yükleniyordu. 1881 itibariyle Osmanlı devletinin borçlarında Almanya’nın payı 4,7 iken bu oran 1914 yılında %20,1’e ulaşacaktır.

Böylelikle Alman emperyalizmi ve Osmanlı’nın sömürgeleşmesinin, “I. Dünya Savaşı’nda Almanlar yenildiği için, biz de yenik sayıldık” noktasından çok daha derin olduğunu göstermiş olduğumuzu umuyoruz.

Tekrar pahasına, bir sömürge olarak Osmanlı, Almanya için ticaret ve ulaşım yolları üzerinde, diğer emperyalist devletlerin hâkimiyetine bir alternatiftir.

Özellikle Ortadoğu ziyaretleri sırasında, propagandanın dozunu yüksek tutan, kendisini Osmanlı’nın tebaası 300 milyon Müslüman’ın dostu olarak ilan eden II. Wilhelm için “İslâm’ın dostu ve koruyucusu Hacı Wilhelm” deniyordu.

Osmanlıcılık eğer sömürgeleşmeye direniş ise, İslâmcılık teslimiyettir. Balkanların kaybı ile yükselen İslâmcılık aslında Fatih Sultan Mehmet’in Batı’ya döndürdüğü başını, Doğu’ya çevirmektir.

İmparatorluğun çözülüş koşullarında “Balkanlar elde tutulabilir miydi?” diye sorulabilir. Cevabı vermeden önce, “devlet elden gidiyor” deyip geçtiğiniz “hazır ol”dan “rahat”a geçmeli ya da içinizdeki küçük askeri susturmalısınız.

Sovyetler Birliği bütün halkların nasıl bir arada durabileceğini ve nasıl örgütleneceğini tüm somutluğuyla göstermiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği adı verilen Ekim Devrimi’nin yeryüzünde varlık bulduğu topraklarda, devletin adında ne millet, ne de coğrafî bir tanımlama vardır. İdeolojik olarak tam da olması gerektiği gibi isim verilmiştir.

Almanya, Abdülhamid ile yükselen Panislâmizmi sonuna kadar kışkırtmıştır. Aslında Ziya Gökalp’in tanıklığında Panislâmizmin, bizzat Almanya tarafından örgütlendiğini söyleyebiliriz. Kendisinden dinleyelim.

Vaktiyle Abdülhamid’e Islâm ittihadı fikrini vermiş olan Alman Kayzeri bu fırsattan istifade ederek, Sultanahmet meydanında İslâm ittihadı namına bir miting yaptırdı. Bu günden itibaren, memleketimizde gizli ittihad islâm teşkilâtı yapılmağa başladı. Genç Türkler, Osmanlıcı ve ittihad-ı islâmcı olmak üzere iki muarız kısma ayrılmağa başladılar. Osmanlıcılar kozmopolit, ittihad islâmcılar ise ültramonden idiler (Türkçülüğün Esasları, s. 10, Ziya Gökalp).

Çünkü Almanya Osmanlı’yı Batı için değil, Doğu’da görevlendirecektir. İngiltere’ye karşı Ortadoğu’da ve Hindistan’da İslâm ve halifeliğin üzerinde bir etki alanı açmak Alman emperyal politikalarının temelini oluşturur.

Almanya’nın I. Dünya Savaşı başlamasından sonra Osmanlı’yı da yanına almasında en büyük beklentilerinden birisi, Panislâmizm propagandası ile halife ve Müslümanların dostu sıfatını kullanarak düşmanlarını yeneceğini düşünmesidir. Durum böyleyken Almanya’nın Hint Müslümanlarını bundan ayrı tutması düşünülemezdi. I. Dünya Savaşı’na Osmanlı’nın girmesiyle Cihad-ı Ekber ilan edilmiştir. ‘Cihad-ı Ekber Fetva-yı Şerife’si beş hükümden oluşmaktadır. İlk fetva bütün Müslümanlar üzerine cihadın farz olduğunu belirtmekte, ikinci fetva İtilaf Devletleri tebaası olan Müslümanların da cihada katılması gerektiğini vurgulamakta, üçüncü fetva cihada girmeyen Müslümanların dinen cezayı hak etmiş olacaklarını işaret etmekte, dördüncü fetva her türlü tehdit ve baskı olsa da itilaf devleti tebaası olan Müslüman askerlerin İslâm askerleri ile savaşmasının cehennem azabını gerektireceği hakkındadır. Son fetvada itilaf devletleri tebaası olan Müslüman askerlerin İslâm hükümetine yardımcı olan Almanya ve Avusturya aleyhine savaşmalarının da elim bir azabı getireceği hakkındadır (Vahdet Keleşyılmaz, Teşkilâtı Mahsûsa’nın Hindistan Misyonu (1914-1918), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 1999, s. 36-37, aktaran Gönül Güneş).

Bölgemizde Müslümanlığın hem nicel hem de nitel olarak kapsamlı bir yeri vardır. Ancak İslâmcılık en başından bugüne emperyalist efendi ile iş tutmanın, sömürgeleşmenin gönüllü taraftarlığının önemli bir ayağı olmuştur. Bu anlamıyla hem kendi yurduna hem de o yurdun üzerinde yaşayan halklara ihanet etmektir. Dün Panislâmizm olarak çıkan şey bugün IŞID ve HTŞ ve türevleri olarak emperyalizmin uşaklığına devam etmektedir.

Abdülhamid ile gerçekleşen Osmanlıcılıktan kopuş, İslâmcılıkla yoluna devam edecekti ancak yanına Türkçülüğü de alarak.

Kendisi bir Kazan Tatarı olan Yusuf Akçura “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı çalışmasında, sömürge TC’nin ideolojik yapısının oluşmasında en az Ziya Gökalp kadar katkı sunmaktadır. Üç Tarz-ı Siyaset, Osmanlıcılık, Türkçülük ve İslâmcılığın pragmatist bir şekilde uyumundan söz etmez. Osmanlıcılığı, Türkçülük ve İslâmcılığın karşısına koyar.

Osmanlı milleti yaratmak siyaseti, ciddî olarak İkinci Mahmut zamanında doğdu. Bu padişahın: “Ben tebaamdaki din farkını ancak cami, havra ve kiliselerine girdikleri zaman görmek isterim…” dediği meşhurdur. Milâdî ondokuzuncu asır başlangıç ve ortalarında bu siyasetin Osmanlı ülkelerinde itibar kazanması, kabili tatbik zan olunması tabiî idi, O zamanlar Avrupa’da milliyet düşünceleri, Fransız Büyük İhtilâliyle, soy ve ırktan çok vicdanî isteğe dayanan Fransız kaidesini milliyet esası kabul ediyordu. Sultan Mahmut ve onu takip edenler, iyice anlayamadıkları bir kaideye aldanarak, devletin ırk ve dini farklı tebaasını serbestlik ve müsavat ile, emniyet ve karşılıklı dostluk ile mezc ve terkip edip tek bir millet hâline sokmanın imkânına inanıyorlardı (Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu, s. 20, Yusuf Akçura).

Ancak Akçura, konuyu kısaca bağlamak istiyor ve “Vakta ki milliyet kaidesi, Almanlar tarafından hakikî vakalara daha yakın bir surette, milliyetlerin esası ırk olmak üzere tefsir olundu ve bu tefsirin galebesi demek, evvelâ 1870-71 seferiyle Napolyon ve Fransa İmparatorluğu tekerlendi işte o zamandan itibaren Osmanlı milleti denilen siyasi görüş, biricik dayanağını kaybetmiş oldu,” (age, s. 20) diyerek konuyu noktalıyor.

Türkçülük asla Turancılıktan ayrı var olmamıştır. Turan ise Çarlık Rusyası’nın konumlandığı Orta Asya’dır. Ve yine bunu Alman emperyalizminden bağımsız düşünme şansımız yoktur.

Nihal Atsız, Orkun dergisinde 13 Ekim 1950’de yayınlanan “Dışarıdan Gelmemiş Tek Düşünce” makalesinin 4. maddesinde “Solcular tarafından yapılan bir itiraz da, Türkçülüğün dışarıdan gelmiş bir fikir olduğudur. Güya bunu Almanlar icad ederek, Türkiye’ye sokmuşlardır. Türkçülüğün ırkçılık ilkesi de, Hitler Almanyasının ırkçılığından alınma imiş,” diyor. Ve Türkçülüğün Nazizmden önce var olduğunu söyleyerek hızlıca iddiayı çürüttüğünü düşünüyor.

Biz öyle düşünmüyoruz ama yine de cevabı Nihal Atsız’ın ustası olan Yusuf Akçura versin: “Şu muhakkak ki, son zamanlarda İstanbul’da Türk milliyeti arzu eden bir mahfel, siyasî olmaktan ziyade ilmî bir mahfel teşekkül etti.

“Bu mahfelin teşekkülünde, Osmanlılarla Almanların münasebetinin artmasının, Alman lisanını ve bahusus Almanların tarih ve lisan ilimleri hakkındaki tetkikatını Türk gençlerinin bilir olmasının hayli tesiri olmuştur sanıyorum,” diyerek adeta Nihal Atsız’ı cevaplıyor.

Görüleceği üzere Abdülhamid’den İTC’ye geçişte Alman emperyalizmi hiçbir şekilde mevzi kaybetmediği gibi, etkisini arttırarak sürdürüyor.

Teşkilâtın iki para kaynağı vardır. 1. Harbiye Nezaretinin gizli bütçesinden verilen ödenekler, 2. Alman askerî misyonu tarafından düzenli olarak İstanbul’a gönderilen altın aktarımıdır. Kaynakların tümünden teşkilâtın eline geçen toplam miktar 4.000.000 altın lira (1918 fiyatlarıyla 18.000.000 dolar) civarında olmuştur. Almanlar zaman zaman kendi isteklerine uygun davranması için Türklere yapılan ödemeleri durdurmuş ancak bu taktik başarılı olamamıştır. Eşref Kuşçubaşı, 1914-1917 yılları arasında birçok defa Almanya’ya ödemelerin düzenli yapılması için gitmiştir. Enver Paşa ile Alman genelkurmayı arasındaki yakın işbirliği sayesinde Almanya teşkilâtın bazı faaliyetlerine kendi amaçları doğrultusunda şekil vermiş, bu durum çete savaşları yapan askerleri rahatsız etmiştir (Philip Hendrich, Teşkilât-ı Mahsusa, Çev: Tansel Demirel, Arma Yay., İstanbul, 2003. Aktaran Gönül Güneş).

Turancılık Rusya’ya karşı konumlanmanın ve Enver’in Sarıkamış’ta binlerce askerin donarak ölümüne sebep olmasının ideolojik gerekçesiydi. Ekim Devrimi sonrasında ise Moskof Gâvuru’na karşı duyulan nefret hemen anti-komünizm ile birleşecekti.

Ancak gerçekler inatçı şeylerdir. İngiltere-Fransa arasında imzalanan, Rusya ve İtalya’nın katılımcısı olduğu, Anadolu ve Ortadoğu’nun harita üzerinde bu ülkelerce paylaşıldığı Skyes-Picot Anlaşması, gizli bir anlaşmadır. Ancak bu anlaşmanın dünya kamuoyuna bildirilmesi SSCB adına ve Leon Troçki tarafından yapılıyor. Emperyalist ikiyüzlülüğü SSCB teşhir ediyor.

Enver ise Türkistan’da SSCB’ye karşı taarruz hâlindeyken, Bolşevikler tarafından öldürülüyor. Enver, efendisine bir gün bile ihanet etmiyor.

Toparlayacak olursak, soykırımı Naziler mi icat ederek İTC eliyle uygulattı, İTC mi Almanlara öğretti bunun kesin delilerine ulaşmak zor. Ancak Türkçülük ve İslâmcılık kendi toprağına, o toprakta yaşayan halklara ve kendi özgür iradesine ihanet etmektir.

Kürtler katledilirken “feodal artıklar” temizleniyor deniyordu, Ermeni soykırımı ve Lozan Mübadelesi ise işbirlikçi tefeci burjuvazinin tasfiyesi anlamına geliyordu.

Gariptir ki bu ülkenin işçi sınıfı içinde de azımsanmayacak oranda gayrimüslim vardı, köylüsü içinde de azımsanmayacak oranda gayrimüslim vardı. Ve sayısız acıya ve katliama uğrayan bunlardı.

Türkçülük adına kendi ülkesine ve halkına böylesine yabancılaşma ve böylesine düşmanlaşma ancak ihanet ile tanımlanabilir.

Osmanlı ve İTC dönemi işçi sınıfı direnişleri ayrı ve kapsamlı bir çalışma konusu, ancak okuyucudan bir alıntı için izin istemek zorundayız:

İşçi grevlerine iktidar saldırdı. İttihat Terakki açıkça Alman sermayesi ile işbirliği içinde, patronlarla işbirliği içinde grevlere saldırdı. 23 Temmuz 1908’de büyük bir çoğunluğun oyu ile iktidara gelen İttihat Terakki, 8 Ekim 1908’de Tatil-i Eşgal Kanunu ile grevleri yasakladı, sendika kuran işçilere hapis ve para cezası uygulanmaya başlandı. Tatil-i Eşgal’e rağmen işçiler eylemlerine devam ettiler. Tatil-i Eşgal Kanunu Alman uzman Ostrog tarafından hazırlanıyor ve hazırlandığı gibi kanunlaşıyor (Anadolu İşçi Sınıfı Tarihi, Kaldıraç Yayınevi, s. 37, Fikret Soydan).

Osmanlı’nın son zamanlarında işçi hareketlerini izlemek için Kaldıraç yayınlarında ciddi anlamda kaynak bulabilirsiniz. Ancak Metin Yeğin’in Grev filmini de tavsiye edebiliriz. Osmanlı’da kapitalizmin ve işçi sınıfının varlığına ve bu işçi sınıfının demografik yapısına gerçek bir bakış atma imkânı bulabilirsiniz böylelikle.

Ortadoğu, Kafkaslar ve Balkanlar, tarih boyunca hem kültürel hem coğrafî anlamda bir bütün olmuştur. Eğer Osmanlı’nın sınıfsız, imtiyazsız bir toplum olduğunu düşünmüyorsanız, Ekim Devrimi’nin açtığı ufuktan doğru tüm yeryüzüne bakmalısınız. Bu durumda emperyalizm kuşatması altında zorunlu olarak kapitalizmi seçmiş bir cumhuriyet değil, daha başından Alman emperyalizminin bir sömürgesi olarak burjuva dönüşüm sağlamaya çalışan bir hat görürsünüz.

Almanlar yenik sayıldığında, biz de yenik sayıldık ama TC var olabildi. Bunun sebebi emperyalist cepheyi saran Ekim Devrimi korkusudur. Gerçekten de Almanya’da ihanete uğramış devrim ve Anadolu’da iç savaşta ezilmiş olan devrim nesnel sınırlarına mı ulaşmıştı? Bunun cevabı önemlidir. Bizim cevabımız, yenilginin öznel nedenlere dayandığıdır ve bu bir ufuk sorunudur.

Sömürgeleşmenin içinde anti-emperyalizm aramak, yeryüzüne devrimin açtığı ufuktan bakmanın önünde engeldir. Yaklaşan savaş sesleri içinde, tüm bölge devrimcileri, içlerinden yeni birer Kautsky mi çıkartacaklar, yoksa Lenin’in işaret ettiği ufka mı bakacaklar, işte bütün mesele budur.

Kaynakça

Adalı, Deniz, Anadolu Dün, Bugün, Yarın, Tarih ve Devrim, Kaldıraç Yayınevi.

Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Y.

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi.

Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları.

Reyhan, Cenk, Türk-Alman İlişkilerinin Tarihsel Arka Planı (1878-1914), Mersin Üniversitesi, İ.İ.B.F. Uluslararası İlişkiler Bölümü.

Soy, H. Bayram, II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdülhamid, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Soydan, Fikret, Anadolu İşçi Sınıfı Tarihi, Kaldıraç Yayınevi.