Fransa’da 7 Temmuz Pazar günü gerçekleşen parlamento seçimlerinin ikinci turundan ülkedeki sol partilerden bir kısmının oluşturduğu “Yeni Halk Cephesi”nin en çok oy alan ittifak olarak çıkması bizdeki sol çevrelerde adeta bir “bayram havası” yaratmış ve “Fransa’da faşizm yenildi” şeklinde yorumlanmıştı. Seçimlerin hemen arsından “Direnişteyiz”^[1] sitesinde yazdığım yazıda gerçeğin böyle olmadığını Fransa halkının “anti-faşist” refleksinin faşist hareketi durdurmayı başardığını ancak bunun kesin bir yengi olarak algılanmaması gerektiğini, seçim sonuçlarının ihtiyatlı bir iyimserlikle karşılanmasının daha doğru olacağını ifade etmiştim.

Aradan geçen süre zarfında Fransa seçim sonuçlarını bir “zafer” olarak ilan eden çevreler de serinkanlı düşünmeye başlayınca daha doğru bir çizgiye evrildiler ve bir haftalık gecikme ile de olsa “Direnişteyiz” sitesinde savunmuş olduğum görüşleri farklı ifadelerle de olsa telaffuz etmeye başladılar.

Bu yazının amacı yukarıda sözü edilen çevrelere yönelik bir analiz yapmak değil kuşkusuz. Benim amacım Fransa’daki siyasi durumun bir analizini yaparak yakın gelecekte yaşanabilecek olanlara dair bir öngörüde bulunmak.

Bu amaca ulaşabilmek için öncelikle Fransa’nın yakın tarihini mercek altına almak gerekir. Dünyanın yedinci, AB’nin ikinci büyük ekonomisi olan Fransa, 2022 yılı verilerine göre kişi başına 45 bin USD gelir ile bu anlamda da zengin ülkeler arasında yer almakta ve refah toplumu olarak nitelendirilmekte.

Meşhur sözdür, “Dünyadaki en tehlikeli yalan istatistiktir.” Önemli bir gerçeği ifade eder bu söz. Çünkü gerçekleri rakamlarla kamufle eder. Hele rakamları doğru okumasını bilmezseniz ve verilen rakamlarla ilişkilendirilmesi gereken diğer verileri dikkate almazsanız gerçeğin bazı istatistik veriler tarafından koyu bir perde ile örtüldüğünün farkına varamazsınız.

Fransa’daki durum tam da bu tasvirin içerisinde bulunmakta. Küresel ekonominin egemenliğinin artması sonucu ülkede giderek bozulan gelir dağılımı ortalama Fransa vatandaşını canından bezdirecek seviyeye ulaşmıştı. Küresel güçlerin sadık bendesi Nicolas Sarkozy’nin cumhurbaşkanlığının sonuna doğru ülkede yoksulluk sınırı altında bir gelir ile yaşamak zorunda kalanlarının toplam nüfusa oranı %10’u geçmişti.

Halkın mutsuzluğunun doruğa ulaşmak üzere olduğu dönemde Sosyalist Parti adayı François Hollande’ın cumhurbaşkanı seçilmesi halk yığınlarının öfkesinin bir ürünü idi. Ne var ki Hollande kısa sürede teslim oldu neoliberal sisteme. Uyguladığı vergi politikası ile ücret geliri elde edenlerin satın alma gücünün düşmesine yol açtı. Uygulamaya soktuğu politikalar ile Sosyalist Parti’nin desteğini yitirmesine neden oldu ve İkinci Büyük Paylaşım Savaşı sonrası göreve gelen cumhurbaşkanları arasında en başarısızlardan biri olarak tarihe geçti. Oy desteği %10 seviyesinin altına düştüğü için ikinci kez aday olmadı.

Hollande görevde iken sosyalist parti içinde genç bir politikacı yıldız gibi parlamakta idi. Hükümette önemli görevler üstlenen ve Hollande’a pek çok alanda danışmanlık yapan bu politikacının adı Emanuel Macron idi.

Sosyalist Parti bünyesindeki çalışmaları ile Fransa egemenlerinin gözüne girmeyi başaran bu genç politikacı bahse konu partinin ilk seçimde iktidardan düşeceği belli olunca Nisan 2016’da La Republique En Marche (Cumhuriyet Hareketi ifadesi ile Türkçeleştirilebilir) adlı liberal partiyi kurdu ve 2017 yılında henüz 39 yaşında iken Fransa tarihinin en genç cumhurbaşkanı oldu.

Sezar’ın hakkı Sezar’a. Macron kendisini cumhurbaşkanlığı koltuğuna taşıyan güçlere hizmette kusur (!) etmedi. Gerçekleştirdiği hizmetler arasında

– Çalışma yasalarına ücret geliri elde edenlere yönelik olumsuz düzenlemeler,

– Vergi reformu adı altında büyük şirketleri kayıran uygulamalar,

– Emeklilik yaşının yükseltilmesi uygulamaları ön plana çıktı.

Bu uygulamalar sonucu “Zenginlerin Cumhurbaşkanı” olarak anılmaya başladı.

Bu lakabı gerçekten hak etmişti. 2017’den bu yana devam eden görev süresinde ülkede yoksulluk sınırı altında yaşayanların toplam nüfusa oranı %15 seviyesine ulaştı. Bir başka araştırma ise daha acı bir gerçeği ortaya koymakta idi. Bu araştırmaya göre Fransa’da yaşam sürdüren ailelerin yarısı kira, elektrik, su, ısınma ve telefon giderleri düşüldükten sonra günlük 9 € altında bir gelirle yaşamlarını sürdürmek zorunda idiler.

Yine Macron yönetimindeki Fransa’da işsizlik %10 olarak gerçekleşirken, kamu borçları ulusal gelirin %114,1 seviyesine ulaşıp son 25 yılın en yüksek mertebesine erişti.

Uygulamalar geniş halk kesimlerinin protestolarına neden oldu. “Sarı Yelekliler”in eylemleri hâlâ belleklerde. Emeklilik yaşının yükseltilmesine yönelik protesto eylemleri de.

Macron döneminde adeta bir protestolar, grevler ve sokak çatışmaları ülkesi oldu Fransa.

Ülkede bunlar yaşanmakta iken dış politikada da küresel sistemin emirlerini yerine getirdi Macron. Rusya Federasyonu’na açılan savaşta NATO’nun önde gelen destekçisi oldu, Filistin’de alenen soykırım gerçekleştiren İsrail’e adeta açık çek verdi. IŞİD ile savaş bahanesi ile Suriye’de Esad karşıtı koalisyon güçlerine destek verdi.

Fransa anayasası uyarınca üçüncü bir kez seçilemeyeceği için neoliberal sistem politikalarını tavizsiz uyguladı ve halkın önemli bir kısmının adeta nefretini kazandı.

Bu süreçte Fransa’da iç politikada başka gelişmeler de yaşanmakta idi.

Yine Sosyalist Parti içinde politika yapmakta olan bir başkası, Jean Luc Mélenchon partiden ayrılarak Boyun Eğmeyen Fransa (La France Insoumise) adlı siyasal oluşumun kurucusu ve önderi olmuştu. Anne tarafından Sicilya, baba tarafından İspanyol asıllı olan ve çocukluk yıllarının bir kısmını da Fas’ta geçirmiş olan Mélenchon’un çıkışı uzun yıllardan beri ötekileştirme politikalarına maruz kalan Afrika kökenli Fransa vatandaşları için bir umut oldu. Parti bu taban üzerinde büyüdü. Ancak ülkedeki etnik ayrımcılığa karşı durmakla yetinmedi, sol söylemler ve politikalar da geliştirerek Fransa emekçilerinin umudu oldu. Bu gelişmeler Mélenchon’u Fransa solunun önderi, partisini ise ülke solunun birinci partisi hâline getirdi.

Fransa egemenlerinin kokulu rüyası oldu Mélenchon.

Öte yandan Boyun Eğmeyen Fransa hareketinin tam karşıtı bir hareket de Macron’un cumhurbaşkanlığı döneminde güç kazanmakta idi. Irkçı Fransız politikacı Jean Marie Le Pen tarafından kurulmuş olan Ulusal Cephe (Front National) partisi adını Ulusal Birlik (Rassemblement National) olarak değiştirmiş, partinin kurucu kadrolarını tasfiye ederek yeni bir kimlikle halkın karşısına çıkmıştı. Partinin yeni lideri kurucu Jean Marie Le Pen’in kızı Marine Le Pen babasını bile partiden tasfiye ettikten sonra partinin kürtaj karşıtlığı, eşcinsel ilişkilerin reddi gibi konulardaki geleneksel politikalarını da terk etti. Böylelikle Fransa halkının gözüne daha sempatik gelen bir görünüm kazanmayı başardı. Aslında partide gerçekleşen değişiklik sadece bir makyajdan ibaretti. Parti Afrikalı göçmenler ve ülkedeki Müslüman azınlık ile ilgili nefret politikalarını sürdürmeye devam etmekte idi. Mülteci konusundaki yaklaşımları da bu perspektif doğrultusunda idi. Bu satırları okuyan herkesin bildiği nedenlerle ülkelerini terk etmiş olan Suriyeli ve Afgan mültecilere karşı nefret politikaları geliştirmekte iken, benzer nedenlerle ülkelerini terk etmiş olan Ukraynalı mülteciler için “Onlar da bizim gibi beyaz tenli ve sarışın, onlar da bizim gibi Avrupalı ve Hıristiyan. Onlara kucak açmalıyız,” tadında söylemler geliştirmekte idiler. Kanımca ırkçılığı ve ayrımcılığı en güzel biçimi ile tanımlayan söylemlerdir bunlar.

Emine Seçeroviç adlı bir Boşnak gazeteci de Srebrenitsa soykırımını anma amaçlı bir toplantıda soykırımı önlemekte isteksiz davranan ve işi ağırdan alan Birleşmiş Milletler güçlerini eleştirirken “Biz de beyaz tenli, mavi gözlüyüz. Bundan sonra Boşnaklar olarak kendimizi öyle savunacağız,” sözleri ile yaklaşımın gülünçlüğünü adeta suratlarına çarpıyordu.

Partinin ırkçı söylemleri bununla da kalmamıştı. Avrupa Birliği, Euro Bölgesi ve Schengen konularında Fransa’ya ayrıcalıklı bir yer verilmesini savunmakta idiler. Bunun gerçekleşmemesi hâlinde FREXIT’in (Fransa’nın AB’den ayrılması) gündeme gelebileceğini bile ifade etmekten çekinmediler.

Partide bu gelişmeler yaşanmakta iken Fransız egemenleri de Macron’un kaybolan desteğini bu ırkçı partiye yönlendirmek için çaba sarf etmekte idiler. Bozulan gelir dağılımının, azalan satın alma gücünün nedeninin Afrikalı göçmen ve mülteciler olduğu şeklinde propaganda yapılıyor, konu ile ilgili olarak sözde bilim insanlarına makaleler yazdırılıyordu. Bu çabalar sonucu Fransa halkının bir kısmı kötüleşen yaşam koşullarının gerçek nedeni olan sermaye kesimine değil de Fransa’da yaşamakta olan Afrika kökenli insanlara yöneltti nefretini. Ulusal Birlik hareketinin savunduğu görüşler taraftar kazandı ve ırkçı lider Marine Le Pen 2022 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ikinci oldu.

Aslında daha bu aşamada durdurulabilirdi ırkçı hareketin yükselişi. Seçimin ilk turunda üçüncü sırada kaldığı için elenen Mélenchon, Fransa solunun desteğini almış olsa idi ilk turu birinci olarak bitirip ikinci tura kalacak ve ırkçı lider devre dışına itilecekti. Ne var ki cumhurbaşkanlığı seçiminde hiçbir iddiası olmayan Sosyalist Parti, Komünist Parti, Yeşiller Partisi ve diğer sol partiler kendi adayları ile katıldılar seçimin ilk turuna. İddiasız sol partilerin toplam oyu %10 idi bu oylar ilk turda %21,95 oranında oy almış olan Mélenchon’un oylarına eklendiğinde Mélenchon açık ara birincisi oluyordu ilk turun. İkinci turda kazanıp kazanamayacağı hakkında bir yorum yapmak anlamsız. Ancak ilk turun sonuçları bu şekilde gerçekleşmiş olsa idi ırkçı lider elenecek ve bu durum da Fransa demokrasisi adına bir kazanç olacaktı kuşkusuz.

Fransa solu seçimin ilk turu sonrası kendine geldi ve birlik arayışlarına girdi. Bu arada cumhurbaşkanlığı seçimi için kendiliğinden bir ittifak oluştu ve Fransa solu Marine Le Pen’in cumhurbaşkanı olmaması için Küresel güçlerin adayı Macron’u destekledi. Böylelikle Macron solun desteği ile ikinci kez cumhurbaşkanı oldu. Fransa solunun Macron’un yeniden cumhurbaşkanı olmasındaki rolünü rakamla açıklayayım:

Macron ile Le Pen arasında %17’lik bir oy farkı oluştu ikinci tur seçimde. Mélenchon’un ilk turdaki oy oranının %21,95 olduğunu hatırlayalım. Gerçi bire bir kıyaslama yapmak pek gerçekçi değil, ilk turda Mélenchon’a oy verip ikinci turda oy kullanmayanlar da olmuştur kuşkusuz. Bunların sayısını bilemiyoruz. Ancak çok kaba bir değerlendirme de olsa Macron ikinci kez cumhurbaşkanı olmasını Fransa soluna borçlu diyebiliriz. Fransa solu belki ırkçı bir politikacının cumhurbaşkanı olmasını engelledi ancak neoliberal politikaların sözcüsünü de kendi çabası ile cumhurbaşkanı yaptı 2022’de.

Bu süreçte Fransa solu gücünün farkına vardı ve aralarındaki tüm farklılıkları muhafaza etmek kaydı ile bir cephe oluşturdu.

NUPES (Yeni Ekolojik ve Sosyal Halk Birliği) adı verilen ittifak parlamento seçimlerinde önemli bir başarı sağladı ve mecliste temsil edilen ikinci büyük grup oldu. İttifakın başarısı bununla da kalmamış, Macron önderliğindeki siyasi partinin mecliste çoğunluk olmasını da engellemişti. Bir koalisyon kurulsa NUPES ortak olacaktı hükümete.

Koalisyon kurulmadı. Macron azınlık hükümeti ile yönetmeyi tercih etti ülkeyi. Parlamentodaki sağcı grupların ve elbette ırkçı Ulusal Birlik partisinin desteği ile yönetti Fransa’yı. Kendisini iktidar yapan solu hiçe sayarak, ırkçı Ulusal Birlik ile iş birliği yaparak Fransa emekçi halkının ve Afrika kökenli göçmenlerin yaşamlarını zorlaştıracak düzenlemeleri birbiri ardına geçirdi parlamentodan. Gelişmeler kendi partisine oy kaybettiriyordu ama Macron için önemli değildi bu. Nasıl olsa bir kez daha seçilmesi mümkün değildi Fransa Anayasası uyarınca. O neoliberal düzene hizmetlerini eksiksiz biçimde ifa etmeye çalışırken ırkçı Ulusal Birlik partisi güç kazanmakta idi. Bu süreçte Marine Le Pen partide bir imaj değişikliği daha gerçekleştirdi ve 1995 doğumlu Jordan Bardella’ya devretti başkanlık makamını. Bu değişikliğin sadece bir biçimsel anlamı olduğu kesindi. Gerçek Lider Le Pen idi kuşkusuz. Yine de bu imaj değişikliğinin Ulusal Birlik partisinin oylarını arttırdığını söylemek yanıltıcı olmaz.

Irkçı cenahta bu gelişmeler yaşanırken sol, geleneksel hastalığının etkisi ile, bir bölünme yaşadı. Filistin’de İsrail tarafından gerçekleştirilen soykırım “Boyun Eğmeyen Fransa” hareketi tarafından kınanırken Sosyalist Parti (sözde sosyalist demek daha uygun sanırım) İsrail’in yanında yer aldı ve ittifak dağıldı.

Bu gelişmeler sonrasında gerçekleşti Avrupa Parlamentosu seçimleri ve ırkçı Ulusal Birlik tüm diğer partilere fark atarak birinci oldu. Bu gelişme Macron’u da etkilemiş olmalı ki riskli bir karar alarak meclisi feshedip erken seçimin önünü açtı.

Yükselen ırkçı tehlike Fransa solunun bir kez daha bir araya gelmesine neden oldu. Kurulan NFP (Yeni Halk Cephesi) seçimlere ittifak hâlinde girme kararı aldı. Bu kez küçük sol partilerin de katılımı ile gerçekleşen ittifak, sendikaların da desteğini aldı. Her şey ırkçı Ulusal Birlik partisinin parlamento çoğunluğunu engellemek içindi.

İlk tur seçimleri ırkçı hareketin zaferi ile kapandı. Ancak Fransa seçim yasası kesin sonuçların ikinci tur oylama sonrasında alınacağına hükmetmiştir. İkinci tur oylamadan önce ise Ulusal Birlik partisi parlamentoda çoğunluk olmasın diye bir ittifak kuruldu Macron ile NFP arasında. Ulusal Birlik partisi adayı karşısında en güçlü olan adayı destekleme yönünde gelişen bir ittifaktı bu. İki tur oylama arasındaki bir haftalık sürede Macron’un partisinden 80, NFP’den ise 130 aday seçim yarışından çekildi. Böylece seçim ırkçı hareket ile diğerleri arasında bir yarışa döndü adeta. İkinci tur öncesi izlenen bu politika kısmî bir başarı getirdi ve Ulusal Birlik partisi gerek oy oranı gerekse milletvekili sayısı açısından üçüncü sırada kaldı. NFP ise parlamentodaki en büyük grup olmayı başardı.

Kısmî başarı demiştim nedenini açıklayayım:

182 sandalye kazandı NFP, bu sayı daha da artabilirdi. Ancak Macron tarafından engellendi. Macron, Boyun Eğmeyen Fransa adayının Ulusal Birlik adayına karşı seçim kazanma olasılığının bulunduğu seçim çevrelerinde kendi adayını geri çekmedi. Bu politika ile NFP tarafından kazanılması olası pek çok sandalye Ulusal Birlik partisi ırkçılarının oldu. Macron bununla da kalmayıp seçmenlere “Boyun Eğmeyen Fransa” adaylarına oy vermeme çağrısı yaptı. Adeta NFP içindeki ayrılıkları körüklemek ve Sosyalist Parti’nin ittifak içindeki en büyük siyasi oluşum hâline gelmesini sağlamak için özel bir çaba sarf etti. Bu çabalar sonuç verdi ve Sosyalist Parti milletvekili sayısını önemli ölçüde arttırdı.

Macron’un izlediği politika NFP ittifakının daha fazla milletvekili çıkarmasını engelledi. Bu politika gerçekleşmemiş olsa idi NFP mutlak çoğunluğu sağlayabilir mi idi? Bilinmez. Ancak daha güçlü olarak mecliste temsil edilecek bir sol ittifak kurulacak yeni kabinede söz sahibi olacaktı kesin olarak.

Şu anda seçim sonuçları Fransa parlamentosunu kilitlemiş durumda; partilerin ve ittifakların milletvekili sayıları dikkate alınınca bu durum net biçimde görülüyor.

NFP 182, ittifak dışındaki sol 13, Macron’un partisi 168, Ulusal Birlik Partisi 143, aralarında ırkçı eğilimli olanların da bulunduğu diğer sağ partiler 60, merkez partiler (bunları da Macron destekçisi olarak görmek hata sayılmaz) 5, diğerleri 6 sandalye kazandılar mecliste.

Bu tablodan istikrarlı bir hükümet çıkması hayli güç. Teamül en fazla oy almış partinin hükümeti kurmakla görevlendirilmesi. Ancak bu parçalı bir görünüme sahip sol cephe bir başka ittifak/parti ile koalisyon yapacak gibi görülmüyor. Kuracakları azınlık hükümeti ise ittifak dışında kalan sol dışında hiçbir yerden destek alamaz. Bir mucizenin gerçekleşip destek alabilmesi ise her şeyden önce sol ittifakın temel direği olan “Boyun Eğmeyen Fransa” hareketinin seçim öncesi vermiş olduğu sözlerden ve programındaki bazı hedeflerden geri adım atması gerekecek. Bu bile yetmeyebilir. Fransa egemenlerinin en büyük korkusu Mélenchon’un başbakan olması. Bu tehlikeyi (!) önleyebilmek için yapmayacakları şey yok. Üstelik sol ittifak içindeki Sosyalist Parti de egemenlerin bu taleplerine kayıtsız kalmayacak bir görünümde. Gerçi Mélenchon “hiçbir şeye aday değilim” diyerek başbakanlık talebi olmadığını hattâ kabinede bile görev almayabileceğini ima etti ancak Fransa egemenleri için bunun yeterli olmayacağını düşünmekteyim.

Daha şimdiden Mélenchon için “aşırı radikal, uç görüşlere sahip, fazla agresif” gibi sıfatlar yakıştırılarak başbakan olmasını ve hatta kabinede görev almasını engellemeye yönelik kamuoyu oluşturulmaya başlandı bile. Bu gelişme sol ittifak içindeki ikinci büyük güç olan “Sosyalist Parti” tarafından da açıkça desteklenmekte. Fransa egemenlerinin ilk beklentisi elbette sol ittifakın kabine kurmaması. Eğer sol bir kabine kurulacaksa başbakanın “Sosyalist Parti” mensubu ılımlı (!) bir isim olması. Fransa ana akım medyası bu konuda bir kamuoyu oluşturmak için çaba sarf etmekte. Eski Cumhurbaşkanı François Hollande gibi piyasa dostu bir sosyalist (!) ülke egemenlerini pek rahatsız etmez. Üstelik ittifak içinde hayli güçlü bir konumda olan ve iki yıl önceki seçimde 31 olan milletvekili sayısını 59’a çıkarmış bir Sosyalist Parti, 28 sandalyeye sahip Yeşillerin de desteğini aldığı takdirde “Boyun Eğmeyen Fransa” hareketinin güçsüz biçimde temsil edildiği bir kabinenin kurulması olası. Böyle bir kabine Macron’un öncülüğündeki neoliberal akımın da desteğini alabilir. Geriye bir sorun daha kalıyor. NFP ittifakının seçim vaatleri. İttifak seçim vaadi olarak aşağıdaki konuları dile getirmişti:

– Filistin devletinin tanınması,

– Asgarî ücretin 1600 €’ya çıkartılması,

– Emeklilik yaşının 60’a indirilmesi,

– Yüksek gelirlerden servet vergisinin alınması,

– Gıda, enerji ve akaryakıt fiyatlarının dondurulması,

– Kira yardımlarının arttırılması.

Yukarıdaki seçim vaatlerinden asgarî ücretin arttırılması sorun teşkil etmez. Sonuçta Fransa’da asgarî ücret karşılığı çalışanlar tüm emekçilerin %5’i bile değil. Asgarî ücret artışının domino etkisi ile diğer ücret seviyelerini etkilemesini önleyecek bir formül bulunduğu takdirde sorun teşkil etmez bu konu. Gıda, enerji ve akaryakıt fiyatlarının dondurulması pek gerçekçi bir vaat değil. Devletin sübvansiyon uygulaması gerekir. Kamu borçlarının zirvede olduğu bir dönemde sol ittifak bu vaadinden geri adım atabilir. Kira yardımları ile ilgili olarak bir orta yol bulunabilir. Bunlar bir biçimde uzlaşılabilir konular. Ancak Fransa sermaye kesimi emeklilik yaşı ve servet vergisi konularında uzlaşamaz sol ittifak ile. Burada olası sol kabinenin işi çok zor olur. Bir biçimde bu zorluk aşıldığı takdirde Filistin sorunu çıkar önlerine. Filistin konusunda ödün vermeyeceği belli olan, Avrupa Parlamentosu’na ilk Filistin asıllı parlamenterin girmesini sağlayan “Boyun Eğmeyen Fransa” hareketi bahse konu vaadin hükümet programında yer almaması durumunda ittifakın bozulmasını bile göze alabilir.

Bütün bunlar gösteriyor ki önümüzdeki günler Fransa’da hükümet kurma konusunda çetin pazarlıklar yaşanması olası. Bu sürecin sonunda NFP ittifakının hükümeti kuramaması hiç de küçümsenmeyecek bir olasılık olarak karşımıza çıkıyor. Bu arada kişisel görüşümü de beyan edeyim. Bana kalırsa seçim vaatlerini geçekleştiremeyip bu nedenle yıpranacak olan bir hükümette yer almaktansa dışarıda kalıp etkili bir muhalefet sürdürmesi sol için daha yararlı olabilir. Gerçekleştirmek istediği uygulamalar engellendikçe halk yığınlarını sokağa dökecek bir güce ulaşmadığı sürece solun iktidar olması ancak yıpranma nedeni olabilir, diye düşünmekteyim.

Hükümet konusunda bir diğer olasılık ise Macron’un “Cumhuriyet İçin Birlikte” (Ensemble Pour La République)^[2] adlı partisi tarafından kurulacak azınlık hükümetinin Ulusal Birlik dışındaki sağ partilerin desteği ile yola çıkması. Böyle bir yapılanmanın sol ittifakın desteğine de ihtiyacı var. Ancak Sosyalist Parti içinden bu yapılanmaya destek verecek isimlerin bulunduğu da bir sır değil.

Denilebilir ki, bu durumda sol ittifak dağılır. Doğru, dağılır sol ittifak. Ancak ilk kez dağılmıyor ki…

Kısacası, Fransa halkının anti-faşist refleksini harekete geçirip ırkçı Ulusal Birlik hareketini durdurmayı başaran Fransa solunu çok zorlu günler bekliyor. Bu süreci nasıl aşacaklarını izlemek gerek.

Yazının sonunda bir de Ulusal Birlik hareketinin durumuna bakalım:

2022 seçimlerinde 89 milletvekili vardı partinin. Erken seçim sonrası 143’e yükseltti meclisteki üye sayısını. Küçümsenmemesi gereken bir çıkış bu. Eğer ilk tur ile ikinci tur arasında geçen bir haftalık sürede Macron’un partisi ile sol cephe arasında kısıtlı da olsa bir işbirliği kurulmuş olmasa idi Daha fazla milletvekili çıkarabilecek ve belki de hükümeti kuracaklardı. An itibarı ile Fransa Parlamentosu’nda üçüncü durumda olmaları onları iktidardan uzaklaştırdı. Ancak Avrupa Parlamentosu’nda Fransa’nın en büyük grubunu oluşturmaktalar hâlâ. Üstelik ideolojik olarak netleşmiş homojen bir grup oluşturmaktalar, gerek Fransa gerekse Avrupa Parlamentosu’nda.

Bütün bunlar dikkate alındığında Fransa’da gerçekleşen seçimin ırkçı hareketi durdurduğunu ancak tamamen yenemediğini ifade etmek pek de hatalı olmaz. Faşist ve ırkçı hareket tehlikeli bir biçimde vardığını sürdürmekte hâlâ. Eğer Fransa’da kurulacak yeni hükümet halkın taleplerine yanıt verecek uygulamaları gerçekleştiremezse, bu durumdan yararlanıp büyümelerini sürdürebilirler.

Bu olasılığın gerçekleşmemesini ve Fransa’da ırkçı/faşist hareketin kesin yenilgisini görebilmek dileği ile.

^[1]           https://direnisteyiz31.org/fransada-sol-zafer-mi-kazandi-hakki-tasdemir/

^[2]           Macron tarafından kurulan parti sık sık ad değiştirdi. Son olarak Cumhuriyet İçin Birlikte adını kullanmaya başladı. Kurulduğundan bu yana üç kez isim değiştirdiği için herhangi bir karışıklığa meydan vermemek amacı ile Macron’un partisi ifadesini kullanmayı tercih ettim.

Sınıflı toplumların ortaya çıkışıyla birlikte iki sınıf arasındaki çelişki ve savaş tarihe damgasını vurmaya başlamış, maddeci tarihin ilerleyişinin motoru olmuştur. Önceki bölümlerde köleci egemenlikte gelişen sınıf savaşımları ile feodal egemenliğin hâkim olduğu Anadolu coğrafyasında, feodal egemenler ile yoksul köylülük arasındaki sınıf savaşımlarının öne çıkanlarını incelemiştik.^[1]

Bu bölümle, kendisiyle birlikte sınıfları ortadan kaldıracak, ezen-ezilen ilişkisine son verecek sınıf olan proletaryanın, bir sınıf olarak tarih sahnesine çıkışını, mücadele tarihinde öne çıkan olayları ve iktidara uzanmasının ilk pratiğini incelemeye başlayacağız. Temelde inceleyeceğimiz konular 1848-50 Avrupa Devrimleri ile Paris Komünü olacaktır. Bu incelemeyi yaparken, proletaryanın ekonomik bir güç olmasının yanında, siyasal ve devrimci bir güç olarak tarih sahnesine ilk kez çıktığı diğer tarihsel süreç ve olayları da göz ardı etmeyeceğiz.

Zincirlerinden başka kaybedecek bir şeyi olmayanların sınıf olarak tarih sahnesine çıkışı

Sınıflı toplumların başlangıcından itibaren meta üretimi ve ücretli emek vardır. Ancak meta üretimi ve ücretli emeğin toplumsal bir boyut kazanması son sınıflı toplum olan kapitalizm ile mümkün olmuştur.

Ücretli emeğin sömürüsüne dayanan kapitalist üretim, zayıflamakta olan feodalizmin bağrında Batı Avrupa ülkelerinde 14. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlar. Henüz cılız ve dağınık olan kapitalist üretim ilişkileri, feodal üretim ilişkilerini ağır da olsa parçalayarak gelişir. Floransa, Siena, Luca ve Bolonya kentleri kapitalist üretim ilişkilerinin embriyo hâlinde geliştiği ilk kentlerdir.

Avrupa’nın farklı kentlerinde ücretli emeğe dayalı üretim atölyeleri farklı tarihlerde ve koşullarda gelişir. Örneğin İngiltere’de ücretli işçi çalıştıran ilk dinkleme (kumaşı sıkı ve yoğun bir hâle getirmek için yapılan keçeleştirme işlemi) atölyesi 14. yüzyılda kurulur. Gemi yapımı ve inşaat başta olmak üzere pek çok işkolunda bu gelişim sürer. 15. yüzyılın sonlarında Fransa’nın Lyon kentinde ortalama 20 işçi çalıştıran farklı işkollarında atölyeler görülür. Avusturya Krallığı’nda 15. yüzyılda maden işletmelerinde yine bu gelişim ortaya çıkar. İspanya, Hollanda ve diğer Avrupa kentlerinde de bu süreç izlenir.

Ücretli emeğe dayalı kapitalist üretimin bu ilk biçimi basımevleri, dokuma atölyeleri, maden işletmeleri, demir işletmeleri ve gemicilik gibi pek çok sektörde görülür. Ancak çalışan ücretli işçi sayısı toplam üretim kitlesi içinde kayda değmeyecek kadar küçük bir bölüm oluşturur henüz.

16. yüzyılda özellikle manifaktürün gelişimi ile birlikte kapitalist üretim ilişkileri yaygınlaşmaya başlar. Böylece kapitalist üretim istikrar kazanmaya, manifaktür üretim ise 18. yüzyıla, yani sanayi devrimine kadar tipik üretim biçimi olarak gelişimini sürdürür.

Ücretli emek sisteminin ön koşulu olan ilk birikim, tüccar ve tefecilerin elindeki sermaye olmakla birlikte, bu birikimi artıran bir faktör ise kapitalizm öncesindeki özgür, bağımsız köylü ve zanaatkârların üretim araçlarından ve mülklerinden koparılmasıdır.

Ev tipi atölyelerde tüccarlardan aldığı siparişleri üreten zanaatkârlar zamanla sahip olukları üretim aletlerini kaybederek manifaktür denilen çatıların altında işbölümü nedeniyle işin yalnızca bir kısmını üreten birer işçiye dönüşmeye başlar. Kırlardan sürülen dünün özgür köylüleri de bu süreci yaşar. Tarımsal üretimin özellikle dokuma sanayinin ihtiyaçları doğrultusunda yeniden düzenlenmesi, ağır vergi yükleri ve topraklardan zorla sürülme gibi nedenlerle tarımsal nüfus büyük oranda iş bulabilmek umudu ile şehirlerde birikmeye başlar.

Büyük bir proleterleşme süreci olarak yaşanan bu süreç sonucunda, çalışma ve yaşam koşullarından koparılan, şehirlerde iş bulamayan, şehir hayatına ayak uyduramayan büyük bir kitle birikir. Bu büyük kitleyi, işçi olarak soğuracak büyüklükte gelişmemiştir kapitalist üretim henüz. Proleterleşme süreci ile kapitalist üretimin paralel büyümemesi nedeniyle, potansiyel emek gücü pazarı içinde serserilik, dilencilik, hırsızlık gibi yoksulluğun doğurduğu “yasa dışı” toplumsal bir olgu ortaya çıkar. Topraklarından sürülen, lümpenleşen bu halk kitlesine karşı, başta İngiltere olmak üzere pek çok Avrupa ülkesinde çok kanlı ve sert yasalar çıkarılıp, mevzuatlar düzenlenir. İdam edilmek, kırbaçla dövülmek, kızgın demirle dağlanmak, her türlü işkenceyle zorla çalıştırılmak, köle olarak kullanılmak yalnızca öne çıkan ceza ve uygulamalar olur.

Manifaktür üretimle işler alabildiğine bölünüp, işbölümü şeklinde gerçekleşmeye başlar. Örneğin saat yapımı 30’u aşkın parçaya, kumaş imalatı 25’e yakın parçaya ayrılır. Bu ise her bir parça için bir zanaatkârın işçi olarak uzmanlaşmasını doğurur. İşbölümüne dayanan el emeği potansiyeli, sermaye sahiplerinin lehine meta üretimini hızlandırıp, zaman ve emek kaybını azaltıp, kârı sürekli artırır.

Emeğin sermayenin boyunduruğuna girmesinin süreci de olan manifaktür üretim ile sınıfsal karşıtlığın iki tarafına, emek gücü dışında satacak hiçbir şeyi olmayanlar ile sermayeye sahip olanlar yerleşip, kendilerini net ve açık olarak ortaya koymaya başlarlar. Manifaktür öncesinde bir atölyeye ve üretim aletlerine sahip olan zanaatkârlar ile yoksulluğunu hafifletmek için sermaye ile geçici tarzda ilişkiye giren yoksul köylüler, sahip oldukları mülkiyetler nedeniyle, sermaye ile ilişkileri görece bağımsız olup, tam bir boyunduruk ilişkisine girmemiştir. Manifaktür üretimin rekabetine dayanamayan zanaatkâr ile toprağından sürülen yoksul köylü mülksüzleşip, işçileşerek sermayenin boyunduruğu altına girmeye başlar artık. İşbölümünün getirdiği parça üretimi ve uzmanlaşma sayesinde yanıltıcı bir perde olmaksızın yoğun sömürü kendini çıplak bir şekilde görünür kılar. Beraberinde ise mutlak ve göreli artı-değer oluşumunun ve sermayenin büyümesinin kapıları daha fazla açılır.

Manifaktür biçimle devam eden kapitalist gelişim henüz gençlik dönemini yaşamaktadır. Olgunluk çağına erişmesi ise sanayi devrimiyle olacaktır. Ancak daha şimdiden sınıfsal ayrışma ve ortaya çıkan kârlılığı sermaye adına haklı çıkarmak için ideolojik çabalar ortaya çıkar. Kapitalistin kârdan daha fazla pay almasını, aldığı riskin kaçınılmaz bir sonucu olduğunu iddia eden burjuva tarih yazımına Marx yanıt verir. Karl Marx, bu ideolojik saldırıyı, riskin kapitalistin payına düşmesinin tek nedeninin, kapitalistin üretim araçlarını gasbetmiş olması gerçeğini koyarak bertaraf eder.

Proleterlerin sınıf savaşımlarına katılımının ilk biçimleri

Kapitalist ile ücretli işçi arasındaki kavga sermayenin ilk doğuşuna kadar gider. 1345 yılında Floransa’da bir yün tarayıcısı ücretli işçileri örgütlemeye başlar ve idam edilir. Bunun üzerine işçiler atölyeyi terk ederler. 1371 yılında Perugia’da, 1378 yılında yine Floransa’da ücret zammı talebinin yanında siyasi taleplerle işçiler ayaklanır.

Manifaktür üretimin geliştiği 1501 yılında Lyonlu matbaa işçileri, ücretlerinin artırılmaması durumunda iş bırakma tehdidinde bulunurlar. Yine 1539 yılında Lyonlu matbaa işçileri, ücret artışı ve daha iyi yemek talebiyle 5 ay sürecek bir grev gerçekleştirirler.

Lyonlu ve Parisli matbaa işçileri 1540-41 ve 1570-72 yıllarında yine greve çıkarlar. 1640 yılında Londra’daki silah atölyelerinin işçileri talepleri kabul edilinceye kadar iş bırakırlar. 1637 yılının nisan-mayıs aylarında evden çalışan yaklaşık 500 işçi, düşük ücretler ve aynî ödemelere karşı taleplerini haftalarca dile getirir. Talepleri karşılık bulamayınca işçiler patronun evini ve malların biriktirildiği depoyu ataşe verip kül ederler. 1688 yılında Amber’deki kâğıt fabrikasında çalışan işçiler, daha kısa iş günü, daha iyi yemekler ve keyfî işten çıkarma yapılmaması talebiyle iş bırakırlar. 1718-19 yıllarında Hollanda’da giyim sanayiinde ve tersanelerde bir dizi grev örgütlenir. 1729 yılında tekrarlanan bir grev sonucu işçiler ile kapitalist arasında toplu iş sözleşmesi yapılır. Bu bir ilktir. Kapitalist üretimin daha geç başladığı ülkelerde de işçi eylemleri gelişmeye başlar.

Dönemin en ağır iş koşullarında çalışan çıraklar da birleşerek eylemlere çıkmaya başlarlar. 1610 yılında İngiltere’de dokuma atölyelerinde çalışan 100 çırak greve çıkar. Grev büyüyerek kentteki diğer işçileri de içine alır. Çok geçmeden grev bastırılır ve grevcilerin birçoğu hapse atılır. Yine 1617 yılında Londra dolaylarında küçük çıraklarca büyük bir grev gerçekleştirilir. Hükümet bir bildiri yayınlayarak gösteri ve ayaklanmanın ülkenin barışına ve sükûnetine zarar verdiği duyurur. Grevin büyümesi üzerine silahlı kuvvetler teyakkuza geçirilir. 1624, 1626 ve 1633 yılında tekrarlanan ve derme çatma silahlarla tekrarlanan grevlere karşılık hükümet, grevlere her an müdahale etmeye hazır silahlı kuvvetler oluşturur.

1700’lü yıllar işçilerin, ücret ve çalışma koşullarına karşı geliştirdiği eylemlerin yanında, manifaktür atölyelerde makina kullanımına karşı eylemler de geliştirdiği yıllar olur. İğne imal makinası ve rüzgârla çalışan bıçkı makinalarının atölyelere alınmasına işçiler karşı çıkarlar. 1758 yılında ilk kırkma makinasının kurulmasına yine binlerce işçi karşı çıkar. Köln ve Hamburg’da düzenlenen protestolar bu makinaların kullanımının yasaklanmasıyla sonuçlanır. Dantel kumaş dokuma tezgâhı Lyonlu dokuma işçilerinin karşı çıkması üzerine uygulama alanı bulamaz ve kireçtaşı fırınları tahrip edilir. Zaten ağır olan çalışma ve yaşam koşullarının, makinaların kullanımı nedeniyle daha da ağırlaşacağını düşünen işçilerin bu eylemleri, üretimde makinanın kullanımını geciktirirken, sömürünün asıl kaynağının işçiler nazarında hâlâ perdeli olduğunu da gösterir. Kapitalist üretimin bu manifaktür döneminde, henüz embriyo hâlinde olan sınıf mücadelesine işçilerin duygularının yön verdiğini söylemek abartı olmayacaktır.

17-18 saati bulan günlük çalışma saatleri, ücretlerin düşük oluşu ve ücretlerin çoğunlukla kalitesiz ve kötü olan aynî ödeme yoluyla yapılması, işçiler arasında huzursuzluğun ve öfkenin gün gün daha da büyümesine neden olurken, bunun yanında örgütlenme arayışlarını da ortaya çıkarır. Dostluk cemiyetleri, meslekî işçi birlikleri, yardımlaşma ve dayanışma sandıkları, sendikalar bu örgütlenmelerin ilk örnekleridir. Çalışma ve yaşam koşullarının düzeltilmesi talepleri etrafında kurulan işçi örgütlenmelerinin bazıları ise gizli ve askerî tarzda örgütlenmişlerdir. Örneğin Lyon ve Paris’te matbaacılarca kurulan “companionages” adlı ve yoldaşlar anlamına gelen birlikler, ortak bir fona sahip olup, askerî tarzda örgütlenirler. Toplantılarını gizli yapan bu örgütlenme yüzbaşı ve teğmen unvanlarını taşıyan bir hiyerarşiye sahiptir.

17. ve 18. yüzyılda ortaya çıkan işçi örgütlenmeleri 19. yüzyılda Kıta Avrupası’nın tüm ülkelerinde yaygınlaşmaya başlar. Bu örgütlenmeler, proletaryanın ekonomik, siyasal mücadelesinin tartışılıp örgütlendiği, sınıfsal kurtuluş yolunda farklı akımların geliştiği örgütlenmeler olur.

Şehir ve kırsal yoksulların en alt tabakasını oluşturan ücretli işçiler, kendileri için günlük mücadeleye girişmenin yanında feodalizm karşıtı burjuva hareketlerde de yer alıp, yer yer aktif rol oynarlar. İlk burjuva devrimlerden biri olan Hollanda devrimi, 1789 Fransız Devrimi, Amerikan kolonilerindeki bağımsızlık savaşı ve burjuva devrimi, İngiliz burjuva devrimi proleterlerin aktif rol oynağı burjuva devrimlerdir. Feodal egemenliğe karşı burjuva devrimler adına katıldığı mücadelelerden kazandığı deneyimler sayesinde ana çelişkisinin burjuva sınıfıyla olduğunun farkına varmaya başlayan proleterler burjuvaziye karşı da savaşmaya başlarlar. İngiltere’deki Çartist hareket, Fransa’daki Lyonlu dokumacıların ayaklanmaları, Almanya’daki Silezya dokumacılarının ayaklanması proletaryanın henüz siyasal ve devrimci bir sınıf olgunluğuna erişmeden geliştirdiği önemli sınıf mücadelesi deneyimleridir.

Proletaryanın sınıfsal ve toplumsal kurtuluş mücadelesinin, makina kırıcılığından genel eşitlik, oy hakkı ve refah mücadelesine, safça ve ütopik arayışlardan bilimsel komünizme varması oldukça zorlu ve kanlı bir tarihsel seyir izlemiştir. Marksizmin gelişimine kadar devam eden bu süreç, kendisi için sınıf olma, sınıfsal çıkarları doğrultusunda hareket etme noktasında olgunlaşmasının da sürecidir. Diğer bir deyişle kendinde bir sınıf olmaktan çıkıp, kendisi için bir sınıfa dönüşme sürecidir bu tarihsel seyir.

Edilgen bir sınıf olarak sömürülen proletaryadan, ekonomik ve toplumsal mücadele içinde aktif bir güç olmaya, buradan da ezen-ezilen sınıfsal ayrımları ortadan kaldıracak, sömürüye son verecek devrimci bir güç olmaya doğru aldığı yol, proletaryanın tarihsel evriminin aşamalarını da verir bizlere.

Sanayi devrimi ve sanayi proletaryasının gelişimi

18. yüzyılın sonlarına doğru önce İngiltere’de daha sonra Kıta Avrupası ülkelerinde ve Kuzey Amerika’da yaşanan birçok teknik buluş sanayi devriminin temelini oluşturur. Bu teknik buluşlar ile üretim köklü bir şekilde değişirken, üretimdeki el emeği yerini makinalara, el aletleri ise yerini mekanik makinalara bırakır. James Watt’ın geliştirdiği buhar makinasının icadı ile kapitalizmin gelişimi muazzam hızlanır. Böylece manifaktürden fabrikaya geçiş sağlanırken sanayi proletaryasının da doğuşu gerçekleşir.

Manifaktür üretimin aksine fabrika üretimi büyük işçi gruplarını bir araya toplarken, farklı vasıflara sahip heterojen emek gücünü büyük oranda homojenleştirir. Proleterler arasındaki sınıfsal konumların eşitlenmesi nedeniyle sınıfsal çıkar birliği de belirginleşir.

Makinanın üretimde kullanımının yaygınlaşmasıyla manifaktür ve zanaatkâr atölyeleri, rekabet nedeniyle bir bir ortadan kalkar. Mekanik çıkrıklar el çıkrıklarıyla çalışan eğirmeciyi, mekanik dokuma tezgâhları el tezgâhıyla çalışan dokumacıyı işinden ederken, basit el aletleriyle çalışan tüm işkollarında aynı gelişmeler yaşanır. İflas etmiş zanaatkârlar, merkezî ve dağınık olarak üretim yapan manifaktür işletmelerin vasıflı elemanları, küçük ve orta ölçekli atölyelerde çalışan ücretli kalfalar ve çıraklar, topraklarından sürülmüş topraksız köylüler sanayi proletaryasının farklı toplumsal kategorilerini oluşturmaya başlar. Özetle kentli ve köylü emekçilerin geniş katmanları fabrikalarda sanayi ordusuna katılırlar.

Makinalar, kadın ve çocuk emeğini, hatta sakat olanların dahi emeğini üretim sürecine dâhil edip sayılarını sürekli artırır. Vasıflı ve de kaba kuvvete ihtiyacı büyük oranda kaldıran makinalı üretim ile kârlılık büyümeye, sömürü ve yoksulluk derinleşmeye başlar. 1835 yılında kadın ve 13 yaş altı çocuklar, tüm tekstil sanayii işçilerinin %61’ini oluşturur İngiltere’de. Yine 1834-1847 yılları arasında İngiltere’deki tüm pamuk fabrikalarında yetişkin erkekler toplam işçi sayısının yalnızca ¼’ünü oluşturur. Bu iki veri dahi aynı işi daha ucuza yapan kadın ve çocuk emeğinin üretime yaygın bir şekilde sokulduğunun açık kanıtları olur.

Sanayi devriminin bir başka sonucu ise, toplam proletarya içerisinde sanayi proletaryasının gün gün artarak asıl gücü oluşturmaya başlamasıdır. Örneğin sanayi devriminin ilk geliştiği İngiltere’de 1801 yılında 1,4 milyon işçi çalışırken, bu sayı 1831 yılında 3 milyonu aşar. 1811 yılının Fransa’sında 200 kişiden fazla işçi çalıştıran çelik fabrikası sayısı yalnızca 1’dir. Bu fabrika 230 kişi çalıştıran Scheider fabrikası iken 1840 yılına gelindiğinde 200 kişiden fazla işçi çalıştıran fabrikaların sayısı 18’e çıkar ve 8 çelik fabrikasına ise 500-999 arası işçi çalıştır hâle gelir.

Proletaryanın hem kentlerde hem de fabrikalarda toplanması, birleştiklerinde güç olduklarının bilincinin gelişmesine de katkı sağlar. Proletarya ile burjuvazi arasındaki sınıfsal karşıtlık buralarda kendini daha açık ortaya koymaya başlar.

Göz alabildiğince uzanan tarlaların ve hoş kokulu çayırların yerini fabrika bacalarının dumanı, derme çatma evlerden oluşan yeni işçi semtlerinin isi, kiri ve pis kokuları sarmaya başlamıştır her yanı artık. Buharlı makinaların homurtuları, aktarma kayışlarının gürültüsü, metal gıcırtıları, dünün dingin kırsal yaşamı ve sessizce üretimin yapıldığı atölyelerle tam karşıtlık içindedir. Mekanik aletlerin başında, makinanın bir aparatı olarak yapılan tekdüze çalışma, dünün yaratıcı emek gücü sahiplerinde tiksintiye yol açar. Dünün ev tipi atölyelerinde bir arada olan aile bireyleri artık her biri bir fabrikada çalışmaya başlarken, sosyal, kültürel tüm bağlar zayıflamaya başlar. Gün doğumuyla başlayıp, gün batımıyla biten, çoğunlukla da 16 saati bulan iş günleri, üretime yabancılaşmanın yanında kendine ve çevresine karşı da işçilerde bir yabancılaşmaya yol açar. Günlük çalışma ve yaşam koşullarındaki tüm bu değişimler proleterleşen sınıfta korku ve umutsuzluğu büyütürken, kendinden vazgeçen ve günlük geçim dışında amaçsızca bir yaşamı ortaya çıkarır. Bu durum, proletaryanın sınıfsal olarak ayağa kalktığı ve kavgaya giriştiği anlara kadar sürer. Ancak çok kez ayağa kalkıp, çok kez yenileceklerdir. Her yenilginin ardında yeniden doğrulup savaşacak, yeniden yenileceklerdir. Her kavga ve yenilgi sınıfsal mücadelede tecrübeye dönüşüp, gerçek kurtuluş için kılavuz çıkarana kadar devam edecektir. Ama buna daha on yıllar var.

Proleterlerin ortaya çıkışından sanayi proletaryası hâline gelişi sürecini kısaca bu şekilde özetlemek mümkündür. Ancak bu, sürecin yalnızca ekonomik yanıdır. Kapitalist gelişimi ve burjuvazinin mezar kazıcısı olarak proletaryanın tarih sahnesine çıkışını hızlandıran burjuva devrimleri de incelemek zorunludur. Sürecin siyasal yanını oluşturan bu süreci izlemek boşlukları dolduracaktır. Bu yüzden de kapitalist gelişimde iki önemli evreyi oluşturan iki burjuva devrimine, İngiliz burjuva devrimi ile Fransız burjuva devrimine de kısa da olsa bakmakta yarar varır.

İngiliz burjuva devrimi

İngiltere’de burjuvazinin iktidarı alması diğer Avrupa ülkelerine nazaran erken başlayıp, yüzyıllar süren gelişimi ve mücadelesi sonrasında gerçekleşir.

Köleci Batı Roma’nın egemenliğindeki İngiltere, 11. yüzyılda boyunduruktan kurtulur. Normanların istilasından önce adadaki krallıklarda “Vitan” denilen meclislerde krala yakın feodal güçler ile kont, baron ve yüksek rütbeli subaylar üzerinden farklı toplumsal kesimlerin temsiliyeti sağlanır. 1066 yılında Normanların istilasıyla henüz zayıf olan feodal işleyiş, tüm adada hâkim olmaya başlar ve bir tür danışma meclisi olan “Magnum Concilium”lar, “Vitan”ların yerini alır. “Magnum Concilium” denilen meclisler ile mutlak krallık arasındaki güç dengelerine göre kralın yetkilerinin sınırlandırıldığı dönemler olur. Bu güç dengesinin kral aleyhine işlediği 1215 yılında, ilan edilen “Magna Carta Libertatum” (Büyük Özgürlük Fermanı) ile egemenlik mutlak krallık aleyhine kısıtlanır. En büyük feodal bey olan krallık ile baron olarak anılan mülk sahibi yerel beyler ve halk arasındaki mücadeleler sonucunda bu ferman imzalanır.

Feodal işleyişin hâkim olduğu, mülk sahibi toplumsal kesimler arasındaki savaşın egemen olduğu bu Magna Connciliumlar, önce Parlamento adını alacak ardında ise yerini “Lordlar Kamarası”na bırakacaktır.

Mutlak krallığın istediği gibi vergi koyma ve toplayamamasının güvencesi olan parlamentoda, süreç içinde gelişmekte olan burjuva sınıfının da temsiliyeti sağlanır. 1295 yılında Galler ve İskoçya’ya açılan savaşın bütçesini karşılamak için gerekli olan vergileri toplama amacıyla parlamento toplanır. Bu parlamento toplantısına baronlar, din adamları, şövalyeler ve burjuvalar da katılır.

1350’li yıllara doğru ise toplumun farklı kesimleri ayrı ayrı toplanmaya başlar. Krala daha yakın soylu kesimler “House of Lord” olarak anılan “Lordlar Kamarası”nda toplanırken, şehir temsilcileri yani burjuvalar ise “House of Commons” denilen “Avam Kamarası”nda toplanmaya başlar. Bu iki toplumsal güç, mutlak krallığın iktidarının sınırlandırılması yönünde mücadelede işbirliği içinde olurken, aynı zamanda üstünlük sağlama yönünde de birbirleriyle mücadele ederler.

Mutlak krallık karşısında, krallığı sınırlayan meclislerin güç kazanmasına ve Avam Kamarası’nın Lordlar Kamarası karşısında üstünlük kurmasına rağmen burjuva sınıfı yasama gücünü kendisine kazandıracak kadar güçlenmemiştir hâlâ.

Mutlak krallık ile meclisler arasındaki mücadele 1455-1485 yılları arasında yaşanan “Çifte Güller Savaşı” nedeniyle bir dönem askıda kalır. İngiltere tahtı üzerinde hak iddiasında bulunan “York”lar ile “Lancester”lar arasındaki savaş boyunca iki kral, iki parlamento tarafından yönetilir İngiltere. Büyük yıkımlara sebep olan “Çifte Güller Savaşı” döneminde birçok soylu aile öldürülüp, idam edilirken, ekonomik alanda dönüşümler de yaşanır. İki hanedanın barışı ile oluşturulan Tudor hanedanlığı 1485 yılında yönetimi birleştirirken, kapitalist üretimin önü açılmaya başlar.

Köylü ayaklanmalarıyla toprak köleliği ve angarya çalışma kaldırılırken, yeni bir sınıf olarak bağımsız toprak sahibi olan “Yeomanlar” ortaya çıkar. “Yeni Soylular” olarak anılan mülk sahibi “Yeomanlar” kurdukları imalathaneler sayesinde ticaret ile uğraşıyor ve yerel feodal beyler yerine gelişmekte olan burjuva sınıfı ile ilişkilerini geliştirir.

Yeomanların sahip oldukları toprak parçaları üzerinde çalışan yoksul köylüler ise acınası şartlarda çalışır ve izbe kulübelerde yaşamlarını sürdürürler.

Öncesinde ağırlıklı olarak Hollanda’ya dokuma hammaddesini ihraç eden İngiltere’de dokumacılığın gelişimiyle birlikte tarımsal üretimin yapıldığı kırsal topraklar daha kârlı olduğundan, yerini hayvancılığa bırakmaya başlar. Hayvancılık için gerekli olan nüfustan fazlasının (200 kişinin tarımsal üretim yaptığı topraklarda, 2-3 çobandan başkasına ihtiyacın kalmadığı koşullarda) zorla sürüldüğü, kırsal nüfusun büyük şehirlere göç ederek proleterleştiği bu süreç 15. yüzyılın sonlarından başlayıp sonrasındaki 17. ve 18. yüzyıl boyunca devam edip 1832 reformu ile son bulur. Bu dönem de Yeomanlar, topraklarını şehirli tüccarlara kiralayıp toprak rantından zenginleşen bir sınıf olurken, üretimdeki yerini tarım sanayicisi hâline gelen tüccarlara bırakır.

Mutlak krallık ile ona yakın feodal soyluların oluşturduğu parlamentonun, yeni gelişmekte olan mülk sahibi Yeomanların yol açtığı bu uygulamayı önleme çabaları yeterli olmaz. Her geçen gün topraklar daha fazla hayvancılığa açılmaya, hazine toprakları gasbedilmeye ve buralardaki kırsal nüfus göçertilmeye devam edilir. En son mutlak krallığın hâkimiyetinin ve feodal sistemin koruyucusu olan kilisenin topraklarının yağmalanmaya başlanması ekonomik işleyişi kökten değişmeye zorlar. Ele geçirilen toprakların satılması ve kiralanması, buralara sermayenin gelişini hızlandırırken, beraberinde tarımsal üretimde de üretim ilişkileri değişmeye başlar. Kapitalist çiftliklerin kırlarda ortaya çıkmasıyla, sermaye ile emek arasındaki ilişki giderek yaygınlaşmaya başlar.

Dokuma sanayiinin gelişiminin, ticaretin her yanı kaplamasının, zengin ve güçlenen bir burjuvaziyi ortaya çıkarmasına rağmen, ekonomik ve siyasal iktidarın burjuvazinin eline geçmesi önünde, feodal yapıya dayanan meslek loncaları ile mutlak krallık ve onun temel ekonomik işleyişi engel oluşturmaya devam eder.

17. yüzyılın hemen başında İspanya ile girilen savaşın ardında, krallık hazinesi, girilen mali bunalımı aşmak için hazine topraklarını satışa çıkarıp, yeni mali kaynaklar için baron ve soyluluk unvanları satışa çıkartır. Bu satışlarla ülkede adeta “soylu enflasyonu” yaşanır. Bu gelişmeler mutlak krallığın siyasal dayanağı olan monarşinin çözülüşünü hızlandırır.

Feodal yapıya dayanan mutlak krallığın çözülüşü ile gelişimi hızlanan kapitalist işleyiş arasındaki çekişme ve çatışma süreklilik kazanır. Uzun yıllar süren bu çekişme ve çatışmalar yer yer krallığını lehine sonuçlanırken yer yer gelişmekte olan burjuva sınıfının ve kapitalist işleyişin lehine olur. Bu denge durumu iç savaşla bozulur.

1641 yılında başında I. Charles’ın başında olduğu krallıkla parlamento arasında iç savaş başlar ve 1 yıl boyunca yaşanan çatışmalar nedeniyle I. Charles Londra’yı terk ederek İskoçya’ya sığınır ve iç savaşı buradan yönetir. 1649 yılına kadar süren iç savaş sonrasında I. Charles yakalanıp idam edilir ve cumhuriyet kurulur.

Böylece İngiltere’de tarımsal üretim ile uğraşan yeni soylu sınıf (Yeomanlar) ile burjuvazinin ittifakı sonucu, siyasal iktidar el değiştirir. Burjuva devriminin gerçekleşmesiyle, artık ticaretin, ücretli el emeğine dayalı sanayinin ve tarımdaki kapitalist gelişimin önündeki tüm engeller ortadan kalkar. Devrim sonunda küçük toprak sahibi köylülerin yani Yeomanların çözülüşü hızlanır. Yeomanların yerine, Yeomanlar tarafından ele geçirilen toprakları kiralayan ve işleten kiracı çiftçiler bir diğer anlamıyla kapitalist çiftçiler ortaya çıkmaya başlar.

1789 Fransız Devrimi:

Saraylara savaş kulübelere barış!

1789 yılında gerçekleşen Fransız İhtilali ile kapitalist işleyiş dünya ölçeğinde feodalizme karşı egemenliğini ilan eder. Her ne kadar iktidar Fransa’da burjuvazi ile feodal soyluluk arasında gidip gelse de toplumsal ekonomide artık kapitalist işleyişin hâkimiyetini kurduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Burjuva devrimler tarihinde, Fransız Devrimi ilk sırada yer almamakla birlikte dünya ölçeğinde belirleyici bir yerde durur. Fransız Devrimi’nden önce 1649 yılında İngiltere’de burjuva devrimi gerçekleşir. 1776 yılında ise İngiliz koloniciliğine karşı gerçekleşen iç savaşın ardından, Kuzey Amerika’da burjuva devrim gerçekleşir. Ancak ilkinin kısa süreli olması, ikincisinin ise deniz aşırı bir coğrafyada gerçekleşmesi ve dünyadaki ekonomik ve siyasi merkezin Avrupa oluşundan kaynaklı, her ikisi de Fransız devrimi kadar bir etkiye sahip olamamışlardır. Burjuva devrimler demişken 1648 yılında Westfalya Antlaşması’yla sonuçlanan ve İspanyol egemenliğine karşı uzun süreli bir mücadelenin ardından bir ulusal bağımsızlık mücadelesi de olan Hollanda devrimini de unutmamak gerekir. Kapitalist gelişim bu coğrafyada hız kazanırken, bu burjuva devriminin de Avrupa kıtasının siyasi ve ekonomik yapısına etkisi belirleyici olmamıştır.

Bir burjuva devrimi olarak

1789 Fransız Devrimi

“Özgürlük, eşitlik ve kardeşlik” diyerek feodal egemenliğe karşı başlayan Fransız Devrimi, kararlı ve şiddete yaslanan geniş halk yığınlarını arkasına alır. Tüm toplumun taleplerini hedefine koyar. Fransız Devrimi ile feodal engeller silinip atılırken, iktidara sanayici orta sınıf ile finans ve ticaret burjuvazisi gelir. Hareketin öncülüğünü yapan burjuvazi, farklı kesimleriyle birlikte Fransa’da ilk kez bir sınıf olarak iktidarı alır.

Siyasi anlamda büyük bir olay olan Fransız Devrimi, iktidara ulaşınca, barikatlarda dövüşen, devrimin motor gücü olan proletaryaya sırtını döner. Döner, çünkü bu bir burjuva devrimidir. Hâliyle devrimin kitle gücü olarak Fransız Devrimi’ne katılan proletaryanın payına ne özgürlük, ne eşitlik, ne de kardeşlik düşer. Fransız Devrimi’ni kendi devrimi olarak gören ve burjuvaziye eklemlenen proletaryanın, “özgürlük, eşitlik ve kardeşlik” hedefine ulaşması için, Paris Komünü’ne kadar daha pek çok barikatta dövüşmesi ve kanını dökmesi gerekecektir.

Fransız Devrimi ile sermayenin hareketini sınırlayan feodal düzenlemeler ve kurallar ortadan kalkarken, sanayi devrimiyle de üretici güçlerin verimliliği sayesinde sermaye birikimi daha da hızlanmaya başlar.

Bu durum, burjuva sınıf açısından ekonomik ve siyasal açılardan büyük bir avantaj sağlar ve burjuvazi için dizginsiz bir boyunduruk alanı açılır. Henüz ekonomik bir güç olan proletarya için ise sömürü, temel hak ve özgürlüklerden yoksunluk ile zaten hiç insanî olmayan çalışma ve yaşam koşulları daha da derinleşir. Ancak, sanayi proletaryası ama kendiliğinden, ama yönsüz, ama hedefini ve araçlarını tam belirleyemediği bir mücadele çizgisiyle tarih sahnesine çıkmaya başlayacaktır.

^[1]* Bu yazı dizisi, Kaldıraç dergisi İzmir Temsilciliğinde yapılan derslerdeki sunumların derleme çalışmasıdır.

İspanya iç savaşı sürerken Picasso’dan 1937’de açılacak Paris Dünya Fuarı’nın İspanya bölümünde sergilenmesi için bir eser istendi. Açığa çıkan Guernica oldu.

Aynı fuarda Joan Miró’nun “El Segador” (Orakçı) çalışması ve Alexander Calder’in “Cıva Havuzu” çalışması da yer aldı.

Miró çalışmasında öfkeli Katalan köylülerini anlatırken onları gücün, bağımsızlığın ve dayanıklılığın simgesi olarak gördüğünü anlatıyordu. Calder’in ise Amerikalı olduğu için sergiye katılmasına önce izin verilmemiş fakat sonrasında İspanya’dan getirilen bir mermer üzerine yaptığı “Cıva Havuzu” çalışmasıyla direnişin bir parçası olduğunu göstermişti. Calder’in çalışmasında heykellerden akan cıva “Almadén” ismiyle bir kalıp oluşturuyordu. Almadén, Franco birliklerine karşı güçlü bir direniş sergileyen bir bölgeydi ve silah yapımında kullanılan cıvası ile ünlüydü.

Picasso ise 1937 başında Franco’nun Rüyası ve Yalanı adlı eskizlerine başlamıştı. Sonrasındaki eskizlerinde ise divana uzanmış çıplak modeline bakan bir sanatçının olduğu, politika ile arasına mesafe koyan bir eser üzerinde çalıştığı görülüyor. Fakat 26 Nisan 1937’de Franco’nun küçük bir kasaba olan Guernica’yı bombalaması ve çok sayıda insanın hayatını kaybetmesi üzerine, Picasso 1 Mayıs 1937’de yeni çalışmasının eskizlerine başladı.

1936 öncesinde fazlaca politik olmayan bu ressamlar, heykeltıraşlar sonrasında komünist partilere üye olmuş, bugünden bakılınca eksik de olsa direnişi büyütmek için adım atmışlardır.

Guernica ancak 1981’de tekrar İspanya’ya dönebilmiş ve 1995’e kadar kurşun geçirmez bir cam ardında sergilenmeye başlanmıştır. 2003 yılında Colin Powell’ın Irak işgali ile ilgili yapacağı konuşmada arkasında yer alan New York Birleşmiş Milletler binasında bulunan Guernica kopyasının üzeri mavi bir perdeyle kapatılmıştır. Fakat hâlâ Kalküta’dan Ramallah’a ve Kaliforniya’nın güneyine dünyadaki eylemlerde Guernica taşınmaya devam ediyor.

Bugün, 2024 yılında, Guernica’nın, El Segador’un, Cıva Havuzu’nun daha da gerilerde Goya’nın 3 Mayıs 1808 çalışmalarının var olduğu dünyada savaş ve direniş de hâlen devam etmektedir. Bugün dünyadaki savaşları durdurmak için ihtiyaç, belki sönmüş ve bitmiş kibritleri geride bırakarak yanan ve yakabilen bir kibrit olmaktadır. Tüm dünya halkları bu direnişin bir parçasıdır.

Dün olduğu gibi bugün de sosyalist devrim zorunlu ve olanaklıdır.