İnorganik doğada, yani cansız doğada, “yaşam” organik doğadaki yaşamdan farklı işler. Bazan kendi hâlinde, doğanın bir parçası olarak sade bir yaşam süren bir ihtiyardan duyarsınız, “taşın da canı vardır.” Aslında taşın bir canı yok. Ama taş gibi, altın gibi, kömür gibi canlı olmayan doğada da bir hareket vardır ve hareket, değişim ile ölçülür. Öyle ya, hareketsiz, mekânsız, zamansız madde olmaz.

Bir taş, zamanla, dış etkenlerin de yardımı ile, rüzgâr, yağmur vb. ile ufalanır, kum veya toprak hâline gelir. Bu değişimdir. Ama buna çürüme diyemeyiz.

Çürüme de bir değişimdir elbette.

Çürüme, canlı, organik doğaya özgüdür. Öyle kullanılır. Çömlek yapılacak bir çamurun bozulması hâline “çürüme” denmez.

Ama mesela bitkiler, mesela çok sevdiğimiz ağaçlar, mesela otlar, mesela çiçekler, mesela hayvanlar bir çürüme hâli yaşarlar. Çürüme, genellikle, ölmüş olmanın sonrasına aittir. Ölürken ya da öldükten sonra çürüme ortaya çıkıyor.

Belki bir biyolog, tüm bu süreci, çok daha doğru kelimelerle anlatabilir. Ama bizim amacımız, canlı doğada çürüme üzerine durmak değil. Biz, oradan toplumsal yaşama geçmek istiyoruz.

Topluma diyoruz, insana demiyoruz. Çünkü aslında insan, ancak toplumsal bir varlık olarak insanlaşabiliyor. İnsana ulaşma süreci, toplumsal bir süreçtir ve yeri gelmişken belirtmek gerekir ki aslında bu süreç, doğanın insanlaşması sürecidir. Doğru bir kavramdır “doğanın insanlaşması süreci”. Çünkü bize, aslında doğal tarihin içinde insan toplumunun oluşumu ve insanlaşma süreci hakkında doğru bilgiyi verir.

Doğanın kendi bilincine varması, insan gibi canlıların oluşumu demektir. Bu ise toplumsal bir süreçtir.

Biz Marksistler için, ilkel komünal toplum denilen çok eski çağlardan başlayan, doğadan insanın kopması süreci, ardından sınıflı toplumlar, insanın insana kulluğu, sömürü sistemleri ve bunların en gelişmişi olan kapitalist toplum, henüz gerçek anlamı ile insanlaşmamış olmamız anlamına gelir. Yani biz, gerçek anlamı ile insanın tarihinin, komünizmle yani yeryüzünün tümünde ortakçı bir toplum kurulduğunda, yeryüzünün tümünde üretim araçları üzerindeki özel mülkiyet ortadan kalktığında, insanın emeğinin toplumsal emeğin bir parçası olmakta bir zorlukla karşılaşmadığında, “herkesten emeği kadar herkese ihtiyacı kadar” sloganı bayraklara yazıldığı zaman, işte o zaman, sınıfsız toplumla birlikte başlayacağını söylüyoruz.

Bugün hâlâ insan öncesi aşamadayız. Kapitalizm, insanın insan tarafından sömürüldüğü en son, en gelişmiş, aynı anlamda en vahşi sosyo-ekonomik sistemdir. Kapitalizmin ortadan kalkması ile, insanlaşma süreci bir sıçrama yaşar. Evrim ve devrim ilişkisi için bu süreç, toplumun sınıflara bölünmüşlüğüne son verilmesi, insanın doğa ile yeniden ve üst düzeyde bütünleşmesi de demektir.

Bir canlının, bir canlı varlık olarak insanın fiziksel-biyolojik çürümesinden söz etmiyoruz.

İnsan toplumsal bir varlıktır ve toplum içinde insanlaşan insan için, kişi olarak insan için, toplum bir bütün olarak bir varlıktır, onun bilincinin dışında vardır. Buna biz “toplumsal varlık” diyebiliriz. Bu toplumsal varlık, sadece ekonomik ilişkileri, üretim ve bölüşüm ilişkilerini içermez. Bu toplumsal varlık egemen sınıfın egemenliği demek olan devleti, toplumsal değerleri, kültürü vb. de içerir. Bu toplumsal varlık, yani örneğin kapitalist toplum, çürümeye başladığında, bu çürüme bir biyolojik çürüme değildir.

İşte, bizim sözünü ettiğimiz şey, çürüme derken, bu toplumsal çürümedir.

Bir toplumda egemen düşünce, egemenin düşüncesidir.

Bir toplumda egemen ideoloji -sınıflı toplumlardan söz etmiyorsak ideoloji de olmaz-, egemen sınıfın ideolojisidir.

Bir toplumda egemen kültür, egemenin kültürüdür.

Bir toplumda oluşan ve tek tek bireylerin bilinçlerinden bağımsız, onların dışında, bir nesnel varlık olarak ortaya çıkan bilinç, egemenin bilincidir.

Bu demek değildir ki başka bir ideoloji, başka bir kültür, başka bir yaşam, başka bir bilinç yoktur. Hayır, vardır. Egemenin ideolojisi varsa, elbette işçi sınıfının da ideolojisi vardır. Ama egemen olan, egemenin bilincidir. Ortalama bilinç budur ve biz günlük yaşamımızda bu bilinci, mesela kadın-erkek ilişkilerinde, binlerce yıllık egemenlik altında şekillenmiş olan “ahlâk kuralları”nda görürüz. Ahlâkı kadının bacaklarının arasında gören anlayış, binlerce yıllık sömürü ve egemenlik tarihinden gelir ve kapitalist toplumda, kendine has, yaşanan toplumların bazı özgün yanlarını da içerecek biçimde şekillenir. Ve bu toplumda yaşayan her kadın ve erkeğin karşısına bir nesnellik olarak çıkar. Kadın ve erkek bunu aşabilir ama bu bireysel bir şey değildir. Bize bu meseleyi bir “eğitim meselesi” olarak sunan “modern” düşünceli, Batı değerleri ile yoğrulmuş, dıştan görünüşte çok efendi ve nazik görünen okur yazar takımı (OYT), bireyselleşmeyi çok ama çok sever. Her tür bağımlılık ve kölelik ilişkisinin uzantılarını kendi yaşamlarında “gizlice” yaşayanlar, toplumun önünde, aslında bu değerlerin kendileri tarafından aşıldığını söyleyip dururlar. Ama bu acınası bir tutumdur.

Aile de böyledir, evlilik de. Siz, aile ve evliliğe ilişkin toplumsal kuralları ve anlayışı, bireysel olarak reddetmekle, onların dışına çıkmış olmazsınız. Vardır böylesi küçük burjuvalar. Kendilerinin evliliğini herkesinkinden farklı ve özel ilan ederler. Kendi çocuklarını çok özel varlıklar olarak düşünürler. Sanırlar ki kendileri toplumsal bilinci yok saydıklarında, toplumsal bilinç de ortadan kalkıyor. Oysa mesela bir miras meselesi çıksın karşılarına, “reel-pratik” gereği, toplumsal kabulleri boyunlarını kırarak kabul ederler.

Anlatmak istediğimiz şey, o toplumda var olan egemenliği, insanın insana kulluğunu yok etmediğiniz sürece, aslında bu cendere sizi de sarar.

Bugünlerde bir modadır. Hele ki Mayıs 2023 seçimlerinden sonra bir hayli artmıştır. Diyorlar ki; bu halktan bir şey olmaz. Hatta daha ileri gidenler var, “halk ne zaman karşı çıkacak!” Demek kendilerini bu tepki göstermesi gereken halktan saymıyorlar. OYT’dendirler ve bu nedenle kendilerini, kendileri dışındaki herkesi aşağılamak hakkı ile kutsanmış sanıyorlar.

Gerçekliği görmeme hâli bu mudur?

İnsanın gerçeği görmesi, eğer toplumsal bir olaydan veya süreçten söz ediyorsak, biraz zordur. Diyelim ki güneşin “doğuşunu” seyreden birisi için, bu gerçeği kabul etmek o kadar zor değildir. Bunun nedenlerini yeterince anlamamış olsa da. Ama mesele bir toplumsal süreç/olay olduğunda, bu gerçeği görmek o kadar kolay değildir. Sevgilisi tarafından aldatılan kişi, bunu kabul etmekte zorlanır. Kabul ettiğinde, en yakınındaki, muhtemelen hemcinsine, karşı cinsin sadakatsizliğinden söz eder. Ama kendisi yaptığında, bu bir sorun değildir. Bu konuda gerçekçi bir tutum alması zordur. Bu zorluk, sınıf mücadelesi söz konusu ise daha da zordur. Evet bir terslik var, evet yaşam koşulları zorlaşıyor, evet egemene karşı direnmek gerekir ama bunu kendisinin yapması riskler içerir. Tutuklanmak, gözaltına alınmak, hapsedilmek vb. gibi. Oysa mesela “bu halk tüm bunları hak ediyor” demek, uygundur. Zira kendini kandırmak kolaydır.

Bir işçi, bir yoksul, bir evsiz, bir aç, bir işsiz, kendi yaşamını idame ettirecek hâlden çıkarsa, mücadele etmek yerine kendi canına kıymak cesaretini gösterebilir. Zira o, aslında yaşadığı sorunun, durumun, hâlin, gerçekte kendine has olduğuna inanır, çözüm bulamaz, bunun toplumsal bir durum olduğunu bilmez ve kavrayamaz. Değil mi ki her koyun kendi bacağından asılır. Değil mi ki birey olmak gerekir. İşte bu hâlde, çıkış yolu bulamayan kişi, dürüst ve onurlu ise, kendi canına kıyma alternatifi ile karşı karşıya kalır.

Mesela toplumsal yaşamın her alanını saran şiddet, kendisine yönelirse, mesela yaşamın her alanını saran aşağılanma kendisine yönelirse, kendini çıkışsız bulmaya başlar. Bu durumda, bu yaşamı niye sürdüreceği sorusu önüne çıkar. Bu, kendi dışındaki toplumsal gerçeği anlama eksikliği, onu kabul etme eksikliğidir.

Biz bu nedenle diyoruz ki, gerçeği görmek güçtür, yani güçlü olmak demektir, güçlü olmayı gerektirir. Gerçeği “kabul etmek” ise cesaret ister. Ve gerçeği değiştirmek için irade gerekir.

Güç denilen şey, örgütlü davranışla başlar. Eğer sadece bir “birey” olmayı seçmişseniz, aslında bu güce sahip olamazsınız.

Egemen, kendi devleti aracılığı ile egemenliğini sürdürür.

Kapitalizm, bugün, tüm yeryüzünde, çoktan miadını doldurmuş durumdadır. Bunun en temel kanıtı, sermaye sahiplerinin, üretimden çok “sermaye hareketlerine” yönelmelerindedir. Artık paradan para kazanma süreci, tüm kapitalist dünyayı bir kumarhaneye çevirmiştir ve bu kumarhane, artan artı-değer, sömürü oranları nedeni ile de olanaklıdır. Aslında bu çürümedir. Sermayenin insan hâline bürünmüş hâli demek olan kapitalist, artık daha büyük vurgunları elde edebilecek tekelci hâkimiyete erişmiştir.

Kapitalist-emperyalist sistem çürüdükçe, egemen olan onun kültürü ve bilinci olduğu için, tüm toplumu da çürütür.

Bu çürüme, bazı ülkelerde daha çok, bazılarında daha az, bazılarında daha açık, bazılarında daha derinden işler. Ve çürüme, tüm toplumu da çürütür.

100. yılını yaşayan TC devleti, bugün bu çürümenin tüm yönlerini ortaya koymaktadır. Cumhuriyet kutlamalarına bakın, bunu burada görmek de mümkündür. Ne devlet tüm herkesin devletidir, ne de cumhuriyet herkesin cumhuriyetidir (Bu konuda okuyucu, Sibel Özbudun’un, Kaldıraç dergisinin 269’uncu sayısında yer alan “‘Hiçkimsenin Cumhuriyeti’ … mi? Ya da 100. Yıl vesilesiyle Kadır Cangızbay’ı düşünmek” isimli makalesine bakabilir). Ama 100. yıl “kutlamaları” aslında bu çürümenin başka bir görüntüsüdür.

Sistemin bunalımı, bugün, sömürge bir ülke olan TC’de, bir toplumsal bunalıma dönüşmüştür. Toplumsal bunalım, artık bir çürüme hâlini almıştır. Her insanın yaşadığı bunalım, bu temele dayanmaktadır ya da bu temel ile bağlantılıdır. Bunu herkes farklı yaşayabilir, yaşıyor. Ama bu toplumsal çürüme, bu toplumsal bunalım anlaşılmadan, kimse kendi “hastalıklı” hâlini gerçekçi tarzda anlayamaz. Bu anlaşılmadığı için “bu halk bunları hak ediyor” analizleri yapılabilmektedir. Hastalıklı hâldir.

Toplumsal bunalım, egemenin bunalımıdır.

Egemenin bunalımının kaynağı, sadece kapitalist sistemin genel bunalımı ile sınırlı değildir. Sömürge bir ülke olmak, aslında bu bunalımı daha farklı yaşamak da demektir. Bu sadece bir ekonomik kriz ile sınırlı değildir.

2008’de başlayan sistemin bunalımı ya da 2008’de açığa çıkan bu kriz, aslında birçok farklı süreçle birleşmiştir. İlki, SSCB sonrası dönemde, komünizm korkusunu geride bırakan emperyalist efendiler, dünyayı yeniden paylaşmak için (zira paylaşılmamış noktası kalmamıştı, onun için yeniden paylaşım devrededir) kendi aralarında savaşa tutuşmuş olmalarıdır. Emperyalistler arası paylaşım savaşımı, Ekim Devrimi ve İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşmuş olan ABD hegemonyasının çözülmekte olması ile bağlantılıdır. Bu nedenle, başta ABD, Almanya, Japonya, İngiltere ve Fransa arasında olmak üzere tüm emperyalist dünyada paylaşım savaşımı öne çıkmaya başlamıştır. Bu durum krizi daha da ağırlaştırmıştır, ağırlaştırmaktadır. İkincisi, geçmişi sosyalist olan Çin, kapitalist bir süreç içinde, dünyanın önemli bir ekonomik gücü hâline gelmiştir. Dünyanın fabrikası olan Çin, bir noktadan sonra, sömürge olmak yoluna girmemiş, tersine bir dev olarak efendilerin hâkimiyet dünyasına meydan okur hâle gelmiştir. 2003’te dünyanın 500 büyük dev şirketi arasında tek bir firması yer almayan Çin, bugün, bu 500 büyük firma arasında en çok şirketi bulunan bir ülkedir. Dahası, bu şirketlerin pek çoğu, hâlâ, kamu mülkiyetindedir. Bu karışık hâl ayrı bir konudur. Çin’i sosyalist yapmaz ama uluslararası tekellerin hâkimiyetini zorlayan bu durum, efendiler tarafından, “aaa yeni ortak geldi” şeklinde karşılanmamıştır. Buna Rusya’yı da eklemek gerekir. ABD, dünyayı yeniden askerî yollarla denetim altına almaya başlamıştı. Ama sıra Suriye’ye geldiğinde Rusya “dur” dedi ve sahaya indi. Bugünkü aşamada, emperyalist efendiler, geçmişleri sosyalist olan bu iki bağımsız gücü, sömürge hâline getirmek için savaş sürecini bu ülkelere dönük olarak yeniden hızlandırdılar. Üçüncüsü, bugün, dünyada, Rusya ve Çin etrafında, tek kutuplu dünyaya son veren bir süreç ortaya çıktı.

Tüm bunlar krizi daha da artırmaktadır.

Çürüme, ekonomik alanla sınırlı değildir, olamaz da. Bugün, iki yönlü ve birbirine bağlı süreç tüm kapitalist dünyada yaşanmaktadır. İlki, savaş sürecidir ve bunun beraberinde getirdiği şey, ekonominin militaristleşme sürecinin artmasıdır. Zaten militarist bir ekonomi olan ABD’nin hegemonyasını korumak için, Rusya ve Çin karşısında, eski ortaklarına yeniden boyun eğdirmesi, onların ekonomilerini de yeniden militaristleşmeye itti. Alman kimya sanayicilerinin başkanının, bu durumu “deindustrialization” olarak tanımlaması bu nedenledir. İkincisi ise, bununla paralel olarak, tüm kapitalist dünyada Neonazi tarzı örgütlenmenin öne çıkmasıdır. Bu sadece sivil bir Neonazileşme değildir. Ukrayna savaşı, kukla rejimlerin organizasyonu ile sınırlı değildir. Tüm kapitalist dünyada, “demokrasi” şalı ile örtülmüş tekelci polis devletinin gerçek yüzü ortaya çıkmaktadır. Tekelci polis devleti, çağımızın burjuva devleti, çağımızın burjuva demokrasisidir. Tekelci polis devleti, olağanüstü bir devlet örgütlenmesi olan faşizmin tüm dişlilerini içermiştir. Onları “demokrasi” şalı ile örtmüştür. İşte şimdi, günümüz burjuva demokrasisinin, faşizmi içermiş tüm dişlileri tek tek ortaya çıkmaktadır. Sadece Erdoğan’dan söz etmiyoruz. Sadece Arjantin’in yeni komik başbakanından söz etmiyoruz, sadece Zelenski’den söz etmiyoruz. Biden da içindedir, Yeşiller diye bir partinin liderlerinden de söz ediyoruz, İngiltere de içindedir, Fransa da.

Bu iki süreç birbirine sıkı sıkıya bağlıdır.

Artık savaş naraları sadece Rusya’ya karşı atılmıyor. Her Batı demokrasisi, kendi ülkesinde savaş naralarını atmaktadır. Öyle ya her savaş, savaşın tarafları için bir iç savaştır. Ve artık iç savaş hukuku tüm kapitalist dünyada devrededir. Birinde biraz daha önde, birinde biraz daha arkada. Dünyada ortaya konan savaş hukuku da, Ukrayna’da olduğu gibi, Kürdistan’da olduğu gibi, Filistin’de olduğu gibi, artık uluslararası yasaları dinlemez durumdadır.

Ülkemizde bu süreç daha ağır bir hâldedir.

Bir sömürge olan TC devleti, sadece ekonomik krizle karşı karşıya değildir. Aynı zamanda paylaşım savaşımının içindedir. Hem emperyalist ortaklar, bizzat kendilerine bağımlı bir ülke istiyorlar. ABD, siyasal olarak kontrol ettiği Türkiye’yi kendi alanı hâline getirmek istiyorken, mesela AB, en çok da Almanya, ekonomiye hâkim olduğu için, ülkeyi kendi sömürgesi hâline getirmek istiyor. Bunların, diğerleri ile birlikte, kendi aralarındaki savaş, bizim ülkemizde her alanda yansımasını buluyor. Hem de mesela ABD, Türkiye’yi, kendi savaşımı için bir tetikçi olarak kullanmak istiyor. Bu nedenle, Osmanlıcılık, Türkçülük, İslamcılık, bambaşka bir formatta, yeniden kullanılmaktadır.

Demek ki çürüme salt ekonomik bir olgu değildir.

Bu aynı zamanda toplumsal bir bunalımdır ve egemenin yukarıda tarif edilen bunalımı tüm toplumu sarmaktadır.

Egemen kendi bunalımını tüm topluma yaymaktadır.

Bu bunalım, ideolojik, kültürel, sosyal değerler vb. de dâhil her alanda yaşanmaktadır. Organ kaçakçılığı (ülkemizde her gün 30 civarında çocuk kaybolmaktadır), insan kaçakçılığı, uyuşturucu kaçakçılığı, tarikatlar, sınır tanımaz sömürünün sonucu demek olan iş cinayetleri, kadın cinayetleri, çocukların ırzına geçme ve köleleştirme uygulamaları, devletin devreye soktuğu iç savaş hukuku, katliamlar, sınır tanımaz bir devlet terörü, baskı, yalan, yağmalama, rant uygulamaları konusunda akıl almaz örnekler, çöken sağlık sistemi, çöken eğitim sistemi vb. bu çürümenin görüntüleridir.

Birey olma konusundaki isterik çığlıklar, çöken değerler sistemi, soygundan pay almak için günlük çırpınmalar, kara paradan pay almak için hareket ederken soyulan insanlar, ırkçı saldırılarla kendini adam yerine koydurma uygulamaları, trol ordusu da dâhil sosyal medya uygulamaları, dini kullanmanın bireysel ve grupsal biçimleri, intiharlar, günlük yaşamak için kendini tüketim nesnesi hâline getiren tutumlar, tüketilen insan ilişkileri vb. bu toplumsal çürümenin yansımalarıdır.

Sokaklarda yatanlar, açlıktan çöp kutularını karıştırıp günlük gıda bulmaya çalışanlar, kendini satanlar, satacak herhangi bir şey için sınır tanımaz bir değersizliği seçenler, aslında bu toplumsal çürümenin ürünleridir.

Bu hastalıklı hâl, iyileşme çarelerini de dayatmaktadır.

Artık insan olarak kalmak isteyen, bireysel kendini kurtarmanın olanaksız olduğu bu ortamı kavramak zorundadır. Bunun da ipuçları oluşmaktadır.

İç savaş hukuku, insanların kendi başlarının çaresine bakmaları gerektiği fikrini de beslemektedir.

Her direniş, karşısında TOMA’sı ile, copu ile, hapisi ile, işkencesi ile, basını ile, trolleri ile, polisi ve askeri ile, gazı ve her türlü şiddeti ile devleti bulmaktadır. En sıradan bir hak arama eyleminde gördüğümüz budur.

Kadınların, işçilerin, emekçilerin, gençlerin her direnişi, devleti tanımaları için bir vesile hâline gelmiştir.

Ve eğer bu gerçeği kabul eden bir cesaret gelişirse, direniş daha da büyüyecektir.

Direniş, içindeki her kişiyi, bir adım olsun kafasını çalışır hâle getirmekte, olayları anlamasını sağlamakta, kısacası eğitmektedir.

Kendini bu eğitime açık hâle getirmek demek, “bu halktan bir şey olmaz”, “bu halk bu yönetimi hak ediyor” gibi üstten, samimiyetten uzak, kendini aklamaya dönük akıl yürütmeleri bırakarak, bir baltaya sap olmak demektir. Mücadelenin içine girmek demektir.

Öyle ucuz yollu da değil.

Bizzat bir örgütlenmeye girişmek demektir.

Öyle kurtarıcı beklemek, sürekli yakınma içinde her seçimden sonra bir daha bunlara oy vermem demek, denenmiş ve çıkışsız yoldur. Bunu herkes ama herkes kendi deneyimlerinden bilir. Şimdi örgütlenme zamanıdır. Diyelim ki size uygun örgüt yok. Kabul. Öyle ise, buyurun siz bir örgüt kurun. Diyelim ki siz devrimci, devleti doğrudan karşısına alan bir örgütlenme içine girmek istemiyorsunuz. Öyle ise, içki masalarında yakınmaktan kurtulun ve siz, kendi çevrenizde, günlük mücadeleniz için bir örgütlenmeye girişin. İnsanların birlikte hareket etmemesinden mi yakınıyorsunuz, buyurun siz bir adım atın ve insanlarla birlikte hareket etmek için korkularınızı saklamak için kullandığınız “bilmişliğinizi”, “ben” tutumunuzu bir yana bırakın.

Bugün, ister toplumsal bir devrim için, ister kendi günlük haklarınız için, yaşamınız için mücadele etmezseniz, sadece siz kimseye güvenmemekle kalmazsınız, siz de güvenilmez bir kişi olursunuz.

Direniş direnişçiyi güzelleştirir. Ayaklarını açmakla kalmaz, aklını da açar.

Direniş öğretir.

Direniş güzelleştirir.

Direniş iyileştirir.

İnsan olarak kalabilmek için, yaşayabilmek için, mücadele ve direnişten başka bir yol yoktur. Gerçek budur.

Mayıs 2023 “seçimleri”nin üzerinden 7 ay geçti.

Tam bir müsameredir. Başrolünde Kılıçdaroğlu ve CHP, en az AK Parti ve MHP kadar etkilidir. Saray tarafından organize edilen bu hokus-pokus oyunu, gerçekte NATO merkezi tarafından sahnelenmiştir.

Adına seçim denilmiştir.

Bir açıdan seçimdir, zira efendiler, NATO, sandıktan önce seçtiklerini, sandıktan çıkartmıştır. Seçim, öncesindedir, sandık ve sandık sayımı, hokus-pokustur. Erdoğan, Kılıçdaroğlu, Bahçeli, Akşener, Davutoğlu, Babacan, Özdağ ve diğerleri, bu hokus-pokusun aktörleridir.

Ama bu seçim, bu gayrimeşru müsamere, bu hokus-pokus oyunu öncesinde CHP eli ile, sol ve kitleler, muhalif kitleler, CHP kuyruğuna takılarak, devlete bağlanmaya çalışılmıştır. Ve hokus-pokus sonuçları, seçim sonuçları açıklanınca, sisteme muhalif ve çıkış yolu arayan, çıkış yolu olarak “en maliyetsiz, en risksiz çözüm” olarak CHP kuyruğuna takılmayı seçen kitlelerde bir moral çöküşü ortaya çıktı.

Bir yanda bu var.

Öte yanda ise, içeride Gezi’den bu yana sürekli olarak sürmekte olan, küçük veya büyük çaplı direnişlerle devam etmekte ısrar eden direnişler ve dışarıda da dünyanın birçok ülkesinde kitlesel eylemlerde, direnişlerde bir gelişme var. Bu dışarıda ve içeride var olan, küçük ya da büyük direnişler ise, pozitif, olumlu bir etki yaratıyor.

Hemen hemen bu ülkede her işçi emekçiyi, her direnişçiyi, her öğrenciyi, her kadını, kısacası mücadele eden herkesi, bu iki ters kuvvet etkilemektedir.

2024 yılına, işçi ve emekçi hareketi, bu iki kuvvetin etkilerini hissederek girmektedir.

1

İşçi sınıfını, emekçileri, kadınları ve gençleri CHP’nin arkasına takma ve oradan devletin kucağına itme girişimi, büyük bir operasyondur ve doğrusu ülkemiz burjuvazisinin, Saray Rejimi’nin gerçek sahiplerinin sınıf bilincini göstermektedir.

Yani burjuvazi, egemenler, efendiler son derece zor bir işi başarmak üzere, Kılıçdaroğlu gibi çapsız bir kuklayı devreye sokarak, toplumsal muhalefeti CHP’nin kuyruğuna takmayı başarmışlardır. Bu başarı sadece Kılıçdaroğlu’na ait değil elbette. Bizim liberal solcularımızın bu konuda payı büyüktür.

Bu liberal solcularımızı, bu Avrupacı solcularımızı, bu Kemalist solcularımızı, bu devletçi solcularımızı hafife almamak gerekir; işçi hareketini satmakta, ihanette, egemene hizmet etmekte çok marifetlidirler.

İşçi ve emekçilerin karşısında, kendi yoldaşlarının karşısında, sosyalizm sözünü kimseye bırakmazlar. Ama aynı anda arkada, efendilerine “bana güven, bu işi çözerim” demeyi başarırlar. Ağızlarını sosyalizm diye açtıkları her zaman, gözleri ile en kaypak unsurları seçerler. Her işçi ve emekçiye, kadın ve gence “haklısınız” diye konuşmaya başlarlar, onları anladıkları mesajını verirler “ama” insanî değerler, iyilik vb. diye mistik bir kalabalık laf topluluğu ile konuşmayı söndürür, heyecanı öldürür ve kaş ile göz arasında umudun cenazesini kaldırırlar. Temizlik diye lafa başlarlar. Siz de onları temiz sanırsınız. Efendileri adına bir çeşit “temizlik” yaparlar. TC devleti nasıl ABD adına tetikçi ise, onlar da ortaya dökülen kan ve çirkefin temizlenmesinde görevlidirler. Siz de onları temiz sanırsınız. Oysa temizlikçilerin temiz olması diye bir kural yoktur. Hele devletlerinin, ABD ve AB’nin kirli işlerini temizleyenlerin efendilerine bağlılığı ve efendilerinden korkuları bir karışım şeklinde bilince çıkar. Bu nedenle, hep efendilerinin katliamlarını alkışlayan kollarının bir tetikçi olması hayali ile büyük bir para vursam da bu işten kurtulsam düşüncesi, aynı anda kafalarında vardır. Efendileri, onları ihanetleri ölçüsünde ödüllendirir ve onlar da hem efendilerine ihanet etmenin olasılığı hem de onlara hizmet etmenin alışkanlığı ile yoğrulurlar. Ve elbette, işçi sınıfına ihanet etmenin cezasız, tersine düşman tarafından ödüllendiriliyor olması rahatlığını bildikleri gibi, yeni siperlerinde ihanetin ağır bedeli olacağını bilirler. Yani şimdilik onlar, işçi sınıfına ihanet etmenin cezasız ama efendiye ihanet etmenin cezalı olduğu bilgisi ile hareket ederler.

İşte seçimlerde bunların rolü, Kılıçdaroğlu’nu “umut” hâline getirmek idi. Bu “solcu”ların bu işteki maharetini unutmamak gerekir.

Devleti çok severler ve devlet projelerinde, elbette dolar karşılığı, tüm yaratıcılıklarını ortaya koyarlar.

Sonuçta, başarılı oldukları söylenebilir.

Sol hareketi CHP’nin kuyruğuna takmayı başardılar. Hem de, en sağ söylemleri dile getiren CHP’nin! Yani efendi, CHP’ye “sol söyleme geç” deme gereği bile duymadı. Erdoğan o denli korku kaynağı hâline getirildi ki Erdoğan’ın söylemlerinin aynısını kopyalayan Kılıçdaroğlu, bir çeşit “umut” olmaya başladı. Bunu başardılar.

Sol, sağa kaydı ve dahası, artık bir bölümü, “sağ”da yerleşik olmaya karar verdi. Kimisi bunu “Kemalistlerle komünizmi birleştireceğiz” diyerek yapmaya gönül koydu, kimileri “laik” cumhuriyeti korumak adı altında yerleşik olmaya yöneldi, kimileri “demokratik ve sosyal bir hukuk devleti”yiz yazan anayasayı savunmak yolu ile bunu yapmaya karar verdi. Bu, sağa yerleşme, orada kazık çakma hâlidir.

Ama Mayıs 2023’te, egemenin istediği ikinci bir şey daha vardı. Evet, solu CHP’nin kuyruğuna taktılar. Ama bu tek başına yeterli değildi. Evet, solu CHP kuyruğunda devletin ahırında tutarak, bu solun kitlelere önderlik yapmasını önlemiş, dahası, ideolojik açıdan önemli avantajlar elde etmiş oldu devlet. Ama bu yeterli değildi. Saray Rejimi, TC devleti, aynı zamanda kitlelerdeki direniş ruhunu kırmayı da istiyordu. Değil mi ki Saray Rejimi, TC devleti, Gezi Direnişi’nden bu yana, kimyası bozulmuş bir organizma gibi, sürekli Gezi Direnişi kâbusu ile yatıp kalkmaktadır. Bir söylentiye göre, Beştepe Sarayı’nda Erdoğan, olası bir halk isyanı nedeni ile sadece hazır uçak bulundurmuyor, aynı zamanda Bizans saraylarındaki gibi, bilinmeyen-gizli çıkış kapıları da bulunduruyor. Doğru mu bilmiyoruz. Ama Gezi Direnişi kâbusunun pek çok semptomunu biliyoruz. Egemen, direnişleri tamamen ortadan kaldırmak istiyor. Cumartesi Annelerininkini de, öğrenci eylemlerini de, kadın eylemlerini de, fabrikalardan yükselen işçi eylemlerini de, sokak gösterilerini de. Hepsini susturmak istiyorlar. İşte onların “uzman” hizmetçileri, bu direnişlerin de duracağını söylemiş olabilir. İşte bunu başaramadılar.

Bu durum, solun sağa kayması, kitlelerin ise sola ve direnişe “sol”suz yürümeye devam etmesi hâlidir.

“Sol”suz derken, bilinen bu liberal, bu Kemalist soldan söz ediyoruz. Yoksa işçilerin, kitlelerin, kadınların ve gençlerin direnişi, elbette daha ileriye, devrimci harekete, devrimci sola yönelecektir. Bu, ha deyince olacak bir şey değildir.

Ama durum budur. 2024 yılı, bunun birçok göstergesini göreceğimiz bir yıl olacaktır.

2

İşçi sınıfı, 12 Eylül karşı-devrimi baz alınırsa, o günden bu yana, 43 yıldır, büyük ölçüde sendikal örgütlenmeden de yoksundur.

43 yıl, dile kolay.

İşçi sınıfı, kendi sendikal örgütlenmesini ortaya koyamamıştır. 2022 sonunda, Deniz Adalı’nın “işçi sınıfının durumu” üzerine yazdığı makalede (Deniz Adalı, “2022 sonunda işçi sınıfının durumu üzerine”, Kaldıraç, Sayı 257, Aralık 2022. Aynı yazı, bakınız, Aslolan Devrimin Gündemidir VIII, s. 462, Kaldıraç Yayınevi, 2023), günümüzde sendikalaşma oranının yüzde 8-10 arası olduğunu söylüyor. Ayrıca toplu sözleşmeden yararlanan işçi sayısının da bunun yarısından da az olduğunu biliyoruz. Bu, durumdur.

Diyelim ki siz, dürüst bir işçi sendika liderisiniz, dürüst bir sendikacısınız, bu durumu biliyorsunuzdur. Bu durumun ağırlığını hissetmek gerekir. Bu durumda, bunun nedenleri üzerinde de akıl yürütürsünüz.

Kanımızca, bunun bir nedeni, 12 Eylül karşı-devriminin yol açtığı yeni sendikal düzenlemedir. Buna bir diyelim. Sendikacılar buna hemen evet diyecektir.

Ama ondan daha da etkili olan ikinci etken, aslında işçi hareketinin sendika liderlerinin, yasaları aşacak şekilde sendikal hareketi geliştirme konusunda çaba göstermemeleridir. İster bunu korkudan yapsınlar, ister ufuksuzluktan, ister “iyi vatandaş” olarak yasalara uyma aşklarından, fark etmez.

Üçüncü etken, 12 Eylül ile devrimci hareketin yenilmesi, SSCB yenilgisi sonrasında ise tam bir erozyona uğraması, çözülmesidir. Devrimci hareket erozyona uğrayınca, sosyalizm umutları rafa kalkınca, işçi hareketinin güçlü sendikalarının oluşumunun ardında yer tutan devrimci hareketin etkisi ortadan kalkınca, çözülme işçi hareketini de sardı. İşçi sınıfı siyasi bir varlık olmaktan çıktı.

Dördüncüsü, var olan sendikalar sendika mafyası şeklinde kontrol altına alınırken, bunun dışında kalan sendikaların da, gerçek bir işçi sendikacılığı pratiğini ortaya koymamış olmalıdır. Gerçek bir işçi sendikacılığı yapmak için, ilke olarak, teorik olarak, mutlaka devrimci olmak şart değil. Sendikacılar sadece işçi sendikacılığını kararlılıkla yapabilirler. Mesela işçileri sendika şubelerine sokarlar, onları sürekli eğitime alırlar, onlara sendikanın kendilerinin olduğunu her yolla hissettirirler. Mesela onlara, bir sendika şubesinin, Ankara’da Türk Metal binasının olduğu gibi bir holding binası hâline sokulmasının ne gibi bir yüzsüzlük olduğunu anlatabilirler. Mesela işçilere kendi haklarını korumak için nasıl mücadele edileceğini anlatabilirler. Mesela işçilere, nerede bir işçi direnişi, grev vb. varsa oraya destek ziyaretleri yapmayı öğretebilirler.

Bu olmayınca, hem sendika mafyasının işi kolaylaştı hem de işçilerin kendi enerjileri ile sendikalaşmak gerektiği fikrini geliştirmeleri için nedenler azaldı.

Sendika mafyası işçileri her sattığında, bizim dürüst sendikacılarca yönetilen küçük sendikalarımızdaki işçiler de “sendikalara güvenilmeyeceğini” öğrenmeye devam ettiler. İşçilerin denetimine açık olmayan bir sendikacılık, bu “malı kapanın götürdüğü” ortamda, sendikalara olan güveni daha da dibe çekti. İşçiler için sendikalı olmak ve olmamak arasındaki fark silindi. Ve buna devletin baskılarını, sendika mafyasının numaralarını da eklemek gerekir.

İşte 43 yıldır sendikal hareketin gelişmesini tıkayan süreçlerin bir bölümü bunlardır.

3

Buna rağmen, son yıllarda, daha çok da Gezi Direnişi’nden bu yana, hem içteki direnişlerin hem de uluslararası alanda kapitalizme karşı toplumsal muhalefetin gelişmesinin ülkemizdeki işçi hareketi, işçi direnişleri üzerinde olumlu bir etkisi var. 2024 yılına girerken bu bir gerçekliktir. Bu durum, yakın dönemde sendikal hareketi olumlu etkilemektedir.

Hem az ya da çok bazı işçi sendikacılığı örnekleri ortaya çıkmakta hem de çeşitli direnişlerle bazı hakların alınmasında örgütlülüğün önemi kendini göstermektedir. Bu abartılacak bir hâlde değildir ama küçümsenmesi için de bir neden yoktur. Bunu küçümsemek, gerçekte işçi hareketini hiç dert etmemek demektir.

Açıktır ki işçi hareketi içinde bir arayış, bir yol bulma çabası vardır. Bu, son derece değerli bir çabadır ve bazı sonuçları da ortaya çıkmaktadır.

Ancak yine de bu arayış, kendini büyük sendikalarda ortaya bir etkin kuvvet olarak koyabilmiş değildir. Sendika mafyasının etkinliğinin ne demek olduğunu, bu 2024 yılında daha iyi öğreneceğiz. Sendika mafyası, kendi etkisini ve gücünü daha fazla sahaya sürecektir. Zira sendika mafyası, kendisi için bir gelecek görmemektedir. Bu durum, bu alanda da egemenin içindeki gibi dağılma örneklerinin ortaya çıkması ihtimalini güçlendirecektir.

Genel olarak mücadele, sınıf savaşımı sertleşmektedir. Bu durum, herkesin maskelerini indirmesine de yol açmaktadır. Dün işçi “dostu” olarak davranıp arkadan işçileri satanlar, bugün bu maskelerini indireceklerdir. Ukrayna savaşında nasıl maskeler indiriliyorsa, Filistin’e karşı İsrail’in soykırım savaşında nasıl maskeler düşüyorsa, dünyanın her ülkesinde derinleşen iç savaşa bağlı olarak, işçi sınıfının sahte dostları da maskelerini indirecektir.

Elbette bu, işçi sınıfının kendi sendikalarını sendika mafyasının elinden geri alarak, sendikaları birer işçi sendikasına çevirmesi için olanakları artırmaktadır. Bu nedenle, özellikle dürüst sendikacılara, gerçek işçi sendikacılarına büyük görevler düşmektedir.

4

İşçi sınıfının egemene, burjuvaziye karşı mücadelesinde sadece tek mücadele yoktur. İşçi sınıfının egemene karşı savaşımı, sınıf savaşımı, başlıca üç biçimde sürer. Bu biçimler, ekonomik, siyasal ve ideolojik savaş olarak ayrılabilir.

Biliniyor, sınıf mücadelesinin günlük işleyişinde ekonomik mücadele önemli bir yere sahiptir.

İşçi sınıfının ekonomik hakları için mücadelesi bütünsel olarak, yoğunlaştırılmış biçimde ifade edildiğinde, aslında siyasal mücadeleye geçilmiş olur. Bu nedenle, her ekonomik mücadele, direkt ya da dolaylı bir siyasal yön taşır. Siyasal mücadele, işçi sınıfının devrimci partisi aracılığı ile, nihaî çıkarlarını savunacak bir hatta kavuşması, sınıf bilincine ulaşması da demektir. İşçi sınıfının siyasal mücadelesinin nihaî hedefi, siyasal iktidarı almaktır. Bu bir “seçim” meselesi değildir, bir devrimsel sıçrama meselesidir. Sadece iktidarı ele almaz, mevcut burjuva devlet yapısını parçalar ve yerine proletarya diktatörlüğünü kurar. İktidarı kaybetmiş burjuva sınıfın direnişini kırmanın başka yolu yoktur.

Ve biliniyor, nasıl ki ekonomik çıkarların özlü ifadesi siyasal mücadele ise, siyasal mücadelenin yoğunlaşarak, başka araçlarla sürdürülmesi de savaştır. Konu sınıf mücadelesi olduğunda bu iç savaştır.

İşçi sınıfının burjuvaziye karşı, egemene karşı bu mücadelesinde yer alan ekonomik, siyasal ve ideolojik mücadelenin herhangi biri ihmal edilemez. Bu üç biçim, birbirinden kopuk şeyler de değildir, iç içedirler. En gelişmiş hâlinde siyasal mücadele sürerken bile ekonomik mücadele sürer. Bu mücadele biçimleri birbirini dışlamaz, tersine besler.

İşçi sınıfı, tarihin bir döneminde sürdürdüğü ekonomik mücadeleyi geliştirerek, sendika denilen bir örgütlemeye yükseltmiştir. Bu sendikal mücadele sürerken, ağır ağır siyasal mücadelenin önemi ortaya çıkmış ve kavranmıştır.

Ama bu, tarihsel süreç olarak böyledir.

Bugün, yeryüzü, sınıf savaşımının bu tarihine sahiptir. Yani hem burjuvazi, egemen sınıf bu tarihî deneyime sahiptir hem de işçi sınıfı. Burjuvazi bu deneyime, en gelişmiş siyasal örgütü olan devlet eli ile sahiptir. Birçok başka örgütleri de vardır; siyasal partileri, dernekleri, birlikleri vb. Ama devlet, egemenin, burjuva sınıfın en gelişmiş örgütüdür. Devlet, toplumun devleti falan değildir, toplumun üstünde bir hakem falan da değildir. Devlet, burjuvazinin devletidir, onun örgütüdür. İşçi sınıfı ise, bu deneyime, birçok örgütü ile sahip olmaktan uzaktır. İşçi sınıfının mücadele deneyimlerini biriktirecek örgütü, devrimci örgütüdür, siyasal öncü örgütüdür.

Bugün, sendikal çalışma yapmak, neredeyse yarı-illegal bir örgütlenme olarak görülmektedir. Gerçekte yasal bir haktır sendikal örgütlenme. “Yasal”, yani yasalara uygundur. Ama bir fabrikada işçiler, ister sendika değiştirmek için, mesela Hak-İş’ten başka bir sendikaya geçmek için, ister bir fabrikada sıfırdan sendikal çalışma başlatmak için harekete geçsinler, bizzat sendikalar tarafından (tüm sendikalar böyle değil ama çoğu böyle) patrona ve devlete ihbar edilmektedirler ve işten atılma tehdidi ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Doğal olarak işçiler, bu yolu birkaç kere denedikten sonra, kendi çözümlerini geliştirmek zorundadırlar. Bu arada, bazı ara örgütlenmelerin, Birleşik İşçi Kurultayı gibi örgütlenmelerin, önemli bir rolü ortaya çıkmaktadır. İşçiler, sendikalaşma toplantılarını açıktan fabrikada yapmak yerine, farklı biçimde organize etmektedirler. Doğrusu da budur. Onların yasalarını, onlardan daha fazla ciddiye alacak değiller ya.

İşçiler yasal hakları olan sendikal çalışmayı dahi, belli bir gizlilik içinde yürütmek zorundadırlar.

Bu durum bize, sendika mafyasının da etkinliğini düşünerek, ülkede hiçbir konuda yasalarını dinlemeyen Saray Rejimi’nin varlığını da göz önüne alarak, sendikal örgütlenmenin geliştirilmesi için, siyasal bilinci önde olan işçilerin, siyasal faaliyetlerinin bir bölümünde sendikal çalışma yapmak zorunda olduklarını göstermektedir.

Egemen, işçilerin ne ekonomik haklarını almaları konusundaki haklarını kullanmalarını kabul ediyor, ne de siyasal bir faaliyet yürütmelerine izin veriyor. Bu durumda, işçi hareketinin sendikal mücadelesi, ister istemez siyasallaşmaktadır. Siyasal bilince sahip işçiler, sendikal çalışmayı yürütürken, elbette başarılı olduklarında sendikalarını gerçek bir işçi sendikası yapma konusundaki tutumlarını korumalıdırlar. Yani gerçek işçi sendikacılığı örnekleri gereklidir.

İşçileri sendika mafyasının kontrolünden çıkartmak, bu sendikal faaliyetin başarısına bağlıdır.

Sendikal çalışmanın başarısı ise, sınıf bilinçli, siyasal bilinçli devrimci işçilerin harekete geçmesini gerektirir.

Demek ki bugün, siyasal ve ideolojik mücadele daha önde durmaktadır.

Hatta sendika mafyasının dağıtılması, oldukça sert mücadeleleri gerektirmektedir dersek abartmış olmayız.

İşçilerin devrimcileşmesi, sınıf bilinci ile hareket etmesi, bu açıdan büyük bir öneme sahiptir.

5

Devrimci mücadele, sınıf savaşımı, çok renkli bir ilerleyiş sürecine sahip olacaktır, olmaktadır. Bu açıdan, çok farklı gelişmeler ortaya çıkabilir diye düşünmek gerekir. İşçilerin geliştirdikleri ara örgütlenme biçimleri, bu açıdan hafife alınmamalıdır.

Bu ara örgütlenme biçimleri, işçiler için bir alan yaratacaktır.

İşçiler, kendi yollarını ararken, sendikal alanda faaliyet gösterirken, gerçekte bu ara örgütlenmelere bakarak, onlarla bağ kurarak, alacakları yol için daha güçlü olanaklar elde edebilirler.

Öte yandan, işçi sınıfının sınıf bilincine varması, mücadelesini geliştirmesi için, “birey” olmaktan çıkıp bir sınıfın parçası olduğunu görmesi gerekir. Bu açıdan, iki şey çok önemlidir. Sadece işçilerin direnişleri onları eğitmez. Ama işçiler, kendi kardeşlerinin mücadelelerinden de öğrenirler. İlk önemli nokta burasıdır. Bunun için her işçi, her işçi direnişine, kendi sektöründe olsun olmasın, ilgi göstermelidir. Dayanışma eylemleri (grevdeki bir fabrika işçilerini ziyaret etmekten bir greve destek vermek için grev yapmaya kadar) işçilerin bir sınıf olduklarını anlamaları için önemli bir adımdır.

İkincisi, işçiler sadece kendi kardeşleri, kendi sınıflarının bir parçası olan işçilerin eylemlerine ilgi göstermekle yetinemez. İşçiler, her türlü direnişe, kadın direnişlerine, öğrenci eylemlerine, doğanın yağmalanmasına karşı gelişen direnişlere ilgi göstermek zorundadırlar. Bu, işçi sınıfının, içinde yaşanılan toplumu tanımalarının da yoludur. İşçiler, her destek eyleminde, her direnişe gösterdikleri ilgide, yalnız olmadıklarını da kavrarlar.

2024 yılı bu konuda olanaklar sunacaktır.

6

İşçi sınıfı ağır koşullarda bir yaşam sürmektedir. İşçi sınıfına dayatılan şey, açlık, işsizlik, baskı ve örgütsüzlüktür. Egemen, Saray Rejimi, içinde bulunduğu toplumsal bunalımı, işçi sınıfını her açıdan bastırarak aşma planları yapmaktadır.

Bir yandan her işçi eyleminin, her öğrenci eyleminin, her kadın eyleminin karşısına tüm güçleri ile devlet çıkmaktadır. Saray Rejimi, işçi ve emekçilerin hiçbir hakkını tanımamaktadır. Sık sık bize “biz laik, demokratik, sosyal bir hukuk devletiyiz” diye nakarat okuyan CHP, liberal sol ve Kemalist sol, devletin anayasayı ve yasaları çiğnemesini, sadece “medyatik” davalar ve konular konusunda hatırlamaktadırlar. Oysa her işçi eyleminde, her hak arama eyleminde zaten TC devleti yasalarını tanımamaktadır.

Öte yandan ise, sürekli olarak “seçimler” ve “demokrasi”den söz etmektedir. İşçi sınıfını, sürekli kendi yedeğine almak istemektedir.

İşçi sınıfı, kendisine dayatılan bu cendereye karşı, kendi yasalarını sokakta, direnişlerde yapmak durumundadır.

İşçi sınıfının yaşam koşulları zorlaşmaktadır.

İşçilerin çalışma koşulları, insanî koşullar değildir ve işyeri cinayetleri, tıpkı kadın cinayetleri gibi politiktir.

Tüm bunlara ek olarak, savaş ekonomisi için vergiler, harçlar devreye sokulmaktadır.

TC devleti, Saray Rejimi, ABD ve NATO’nun tetikçisi olarak, savaş planlarını canlı tutmaktadır. Her alanda savaş için hazırlıklar yapmaktadır. İçeride ve dışarıda savaş politikası, işçi sınıfı için, daha fazla açlık, daha fazla işsizlik, daha fazla sefalet, daha fazla ölüm demektir.

Ama bu kadar da değil.

İşçi ve emekçilerin çocuklarını savaş meydanlarına sürmek için, işçi sınıfı, din ve milliyetçilik ile esir alınmak istenmektedir. İşçilerin kanını fabrikalarda emenler, şimdi devletleri eli ile, işçi ve emekçi çocuklarının kanlarını savaş meydanlarına dökmektedirler.

Bu nedenle, işçi sınıfının dinci ve ırkçı, milliyetçi ideolojiye karşı, dünyanın tüm işçileri kardeştir, dünyanın tüm halkları kardeştir düşüncesi etrafında enternasyonalist örgütlenmeler geliştirmeleri gereklidir.

Savaş politikaları, göç meselesinin de en önemli kaynağıdır.

Göç politikalarını TC devleti, egemen, Saray Rejimi, iki yönde kullanmaktadır. Bir yandan göçmen işçileri ucuz işgücü olarak kullanarak kârlarına kâr katıyorlar, diğer yandan ise, göçmenler üzerinden bir çeşit milliyetçilik kotararak işçi sınıfını bölmeye çalışıyorlar. İşçi sınıfının örgütsüzlüğüdür esas sorun. Yoksa göçmen işçiler değil. Göçmen işçiler, örgütlü bir işçi sınıfı varsa, işçi sınıfı için bir iş ve ücret kaybı kaynağı değildir. Bunu organize eden TC devletidir, Saray Rejimi’dir. Bunun üzerinden milliyetçilik kotarmaları, bunun üzerinden dinî söylemler geliştirmeleri, tam da işçi sınıfının örgütsüzlüğünü kullanmalarındandır.

Bu nedenle, işçi sınıfının enternasyonalist ve devrimci çizgisi çok önemlidir.

Sonuç olarak görülmektedir ki işçi sınıfının siyasal örgütlenmesi ne denli gelişmiş ise, sendikal örgütlenme, ekonomik haklar için mücadele o denli kazanımlar elde edecektir. İşçi sınıfının devrimci örgütlenmesi ne denli gelişmiş ise, göçmen işçiler meselesi o denli birleştirici olacaktır. İşçilerin sloganı, rekabet değildir. İşçilerin sloganı “rekabet böler, eylem birleştirir”dir.

Önümüzde son derece sert bir sınıf mücadelesi dönemi vardır.

İşçiler, devrimci işçiler, bu bilinçle, zorlu ve çetin bir mücadeleye, tüm organları ile hazırlanmak zorundadırlar.

Örgüt özgürlüktür.

Mücadele öğretmendir.

TCMB Başkanı Hafize Gaye Erkan geçenlerde havuz medyasında görev yapan bir şahsın (ben onlara gazeteci diyemiyorum) önerisini kabul ederek uzun bir röportaj verdi.

Röportajın hemen ardından da bir dizi eleştiri geldi. Sade suya tirit eleştirilerdi bunlar. Kimileri kalkıp hanımefendinin “İstanbul’da ev kiraları çok pahalı” demesini eleştirdi örneğin. Yıllık geliri ve geçmiş yıllardaki kazançları döküldü ortaya ve bu gelir düzeyindeki bir kişinin ev kiralarının yüksekliğinden şikâyet etmesi alay konusu oldu ya da daha ciddi eleştirilerde “ülkedeki gelir dağılımı eşitsizliği”ne gönderme yapıldı hanımefendinin geliri üzerinden.

Yukarıda da belirttiğim gibi sade suya tirit bu eleştiriler. Hatta magazin eleştirisi bile denilebilir. Bir parça okuma yazması olup da dünyada olup biteni izleme merakı olan herkes dünyanın her yerinde “Merkez Bankası Başkanı” unvanına sahip olan kişinin bulunduğu ülkede en yüksek geliri olan bürokratlardan biri olduğunu bilir ve bunu bir tartışma konusu yapmaz. Öte yandan hanımefendinin ABD’de bulunduğu süre zarfında elde ettiği iddia edilen gelirlerin de abartılı olduğunu düşünüyorum. Bahse konu ülkede onun pozisyonunda görev yapanlar sosyal medyada ifade edilen gelirlerin dörtte birine çalışırlar çünkü.

Her neyse, yazının amacı Hafize Hanım’ın gelirini tartışmak değil, işgal ettiği koltuğun gerektirdiğini yapıp yapmadığını irdelemek. Röportajı ben bu açıdan değerlendirdim.

Şuradan başlayalım öncelikle:

Bir Merkez Bankası Başkanı her şeyden önce görüşlerini ve yakın gelecekte izleyeceği yol haritasını tüm ilgililerin aynı anda bilgileneceği bir yol izleyerek açıklamak zorundadır. Bunun yolu da basın toplantısı yapmak ya da basın bildirisi yayınlamaktan geçer. Hanımefendi sermaye gruplarından birinin sahibi olduğu bir gazetede görüşlerini ve izleyeceği yol haritasını açıklamış ve beyan ettiği bilgiler bu sermaye grubunun yönetici ve hissedarlarının eline ülkenin geri kalan kısmından en az bir gün önce geçmiştir. Borsa işlemlerinde dakikaların hatta saniyelerin insanları zengin ettiği ya da batırdığı bir dönemde röportaj verdiği sermaye grubuna haksız bir avantaj sağlamıştır Hafize Hanım.

Sermaye grupları arasındaki bir iş bu, bizi de ilgilendirmez, diye düşünenler yanılırlar bence borsada hiç de küçümsenmeyecek sayıda küçük yatırımcı var. Hanımefendinin röportaj verdiği sermaye grubuna önceden vermiş olduğu bilgiler bunlardan pek çoğunun silinmesine yol açabilir.

İkinci olarak şunu ifade edebilirim:

Ülkenin ekonomi politikalarına yönelik fikir beyan etmek Merkez Bankası Başkanı’nın görevi değildir. Artık daha fazla kemer sıkılamayacağını ifade etmek kulağa hoş gelen bir cümle oluşturabilir. Ancak bu çok tehlikeli bir popülist yaklaşımdır. Hafize Hanım’ın ağzından çıkan bu sözler, asgarî ücrette, memur/emekli maaşı tespitinde, kredi kartı kullanımında bir dizi beklentiye yol açacak özellikte. Bir adım daha ileri gideyim, şu anda izlenmekte olan ekonomi politikaları ile çelişki hâlinde bu ifade. Onun kemer sıkma ile ilgili olarak kullandığı cümleyi söz gelimi ben kullanmış olsam “yine muhalif damarı kabarmış adamın” der insanlar ama Merkez Bankası Başkanı unvanına sahip biri kullanınca bu cümleyi, beklenti oluşur ve oluşan beklenti de izlenmekte olan ekonomi politikalarına olumsuz etki olarak yansıma yapar. Daha da kötüsü siyaset Hafize Hanım’ın ifade ettiği cümlenin tersine adımlar atarsa (ki muhtemelen öyle olacak) büyük ölçüde prestij kaybeder ve koltuğu sallanmaya başlar.

Merkez Bankası Başkanı olarak onun görevi izlenen ekonomi politikaları hakkında fikir beyan etmek değil, enflasyonla mücadele etmek ve ülke parasının değerini korumak için gerekli önlemleri almaktır. Söz gelimi bugün karşılığında sadece 7 $ alınabilen en büyük TC banknotunun daha anlamlı bir değere ulaşabilmesini sağlamak için çaba sarf etmektir örneğin.

Üçüncü olarak Merkez Bankası Başkanı fonlara danışmanlık yapmaz. Bu göreve atanmadan önce yapmış olduğu işlerden kalan alışkanlıkla yatırım danışmanı gibi davranmış kimi zaman ve bu yaptığını da açıkça ilan etmiş röportajında. Bana öyle geliyor ki hanımefendi bu cümle ile Wall Street’e bir mesaj verip “unutmayın, burada sizden biri var” demek istemiş.

“Yabancı yatırımcı girecekse şimdi girecek. Daha sonra çok daha düşük bir getiriden gireceği belli” cümlesini başka türlü yorumlayamıyorum.

Bunun dışında bir cümlesi daha dikkatimi çekti Hafize Hanım’ın “Biz çıkarın dediğimiz için bankalar mevduata verilen faizleri artırdı” deyiverdi durup dururken. Beni hiç ilgilendiren bir konu değil bu. Banka hesabımda emekli maaşımdan başka bir şey yok. Neden ilgileneyim ki? Ancak bir ekonomist gözü ile baktığımda bu cümleyi “biz bankaları kendi komutamız altına aldık” diye okuyorum. Elbette benim sorunum değil ama “serbest piyasa ekonomisi” denilen şeyi savunan bir yönetimde böyle bir cümle kullanılması çok abes olmuş. Hafize Hanım’dan beklemezdim doğrusu.

Devleti tek başına yönetme iddiasında olan adama gidip de kendisini yönlendirmesini istemesi de üstlenmiş olduğu görev ile bağdaşmayan bir davranış gerçi ama bu konudan söz etmeye gerek yok sanırım. Sadece kendisi değil ülkenin tüm bürokratları ve kabine üyeleri de öyle yapıyorlar. Tek adam yönetiminin doğal sonucu. Yine de şunu ifade etmekte yarar görmekteyim:

“Nasıl savunma sanayiinde önümüzü açtıysanız, bize üç alan söyleyin şahlandıralım” demiş devlet aygıtının tepesinde oturan kişiye. Bu cümleyi okur okumaz “Yahu” dedim kendi kendime “Kabinenin gelecek stratejisini yansıtan beş yıllık plan ilan edilmiş ve bu plan tahtında hazırlanmış olan orta vadeli program kamuoyu ile paylaşılmışken bu diyalog ne demek oluyor?” Demek ki devlet aygıtının başında oturmakta olan şahsın ağzından çıkacak sihirli (!) sözcükler ülke ekonomisini şahlandırmak için ilham verecek Hafize Hanım’a. Komik ötesi bir durum var ortada.

Bir yandan da tüm küresel ekonomi ideologlarının cansiperane biçimde savundukları ve gerek merkez sağ gerekse merkez sol partilerin dillerinden düşürmedikleri “Merkez Bankası’nın bağımsızlığı” kavramının gerçekte basit bir söylence olduğunun kanıtı bu diyalog.

Bunun dışında röportaj içinde söyledikleri ise daha çok magazinsel kanaatime göre. Apartman görevlisi Sadık Efendi ile tanışmamız hoş bir fantezi örneğin. “Bir insanın on evi olmamalı” tadındaki söyleminde ise bir eleştiri var, var olmasına da kimi aklı evvellerin sandıkları gibi gelir dağılımındaki dengesizliğe yönelik bir eleştiri değil bu yaptığı. Hanımefendi parasını gayrimenkule yatıranları eleştiriyor. Yeni konut almaktan vazgeçmelerini ve ihtiyaç fazlası konutlarını satıp banka/borsa/yatırım fonu gibi araçlara yönelmelerini önermekte birden fazla ev sahibi olan insanlara. Türkiye koşullarında bu öneri ilgi görür mü? Bilemeyeceğim.

Her neyse, bu röportaj, devlet yönetiminin son derece ciddiyetsiz bir biçimde gerçekleştiğini kanıtlamakta ise de bence başka anlamlar da içermekte. Hafize Hanım hayata yeni atılmış genç bir doktora öğrencisi değil hayli deneyimli bir insan. Nerede nasıl davranması gerektiğini de bilmekte olduğunu sanıyorum. Bu nedenle hanımefendinin saçını at kuyruğu yapıp eşofmanlarını giyerek marketlerde fiyat kontrolüne çıktığını inandırıcı bulmadığım gibi (bütün maketlerin bütün fiyatlarını istenirse karşılaştırmalı olarak Internet ortamında görebileceğini bilecek kadar yatkın bir teknolojiye), bu röportajı da spontane bir biçimde vermiş olabileceğine ihtimal vermiyorum.

Bana kalırsa bu röportaj istifa mektubudur Hafize Hanım’ın.

Küresel sermaye aktörlerinin kendisine vermiş olduğu “yardımcı kayyumluk” görevinde pek de başarılı olamadığı, sermayenin beklentileri ile siyasetin beklentileri arasında uyum sağlayamadığı, bütün bunlardan daha önemlisi yerel seçimler sonrasında ülkede yaşanmakta olan toplumsal krizin derinleşeceğini gördüğü için koltuğunu terk etmeye hazırlanmakta hanımefendi. Biraz meraklı olan herkesin gördüğü bir durum bu. Örneğin kendisinin başında bulunduğu kurum 2024 yılı enflasyon beklentisini %36-%40 arasında çıpaladı. Bunun tercümesi ise 2024 yılında TCMB politika faizinde önemli bir artış olmayacak demek. Hatta düşük bir olasılık bile olsa sembolik bir faiz indirimi de yapılabilir 2024 yılında (PPK’nin almış olduğu son karar yani politika faizinin %42,5 seviyesine çıkarılması bu olasılığı güçlendirdi. Ocak ayında piyasalar pek hareketli olmazlar bu yüzden bir değişim beklenmez ancak şubat sonunda tekrar %40’a çekileceğini ve bir süre yatay seyir izleyeceğini düşünüyorum faiz oranlarının. Kaldı ki kredi kartı faizlerinin sabit tutulması da bu öngörümü güçlendiren bir karar). Oysa yabancı piyasaların beklentisi farklı. Söz gelimi IMF %46, OECD ise %47,4 enflasyon öngörmüş 2024 Türkiyesi için. Arada en az 6 en çok da 11,4 puanlık bir fark var. Bunun anlamı açık. Eğer faiz oranları bu seviyelerde belirlenmezse son zamanlarda yavaş da olsa gelmeye başlayan yabancı yatırım (Burada söz konusu olan dolaylı yatırım yani borsada hisse senedi veya bankalardan devlet tahvili alımı. Doğrudan yatırım için uygun değil ülkenin şartları) tekrar geri döner. Toparlanmaya başlayan döviz rezervleri tekrar erime sürecine girer. Ekonominin ayakta durabilmesi için gerekli olan yabancı paranın tedariki güçleşmeye başlar yeniden. Böyle olunca da yabancı paralar karşısında yine değer kaybetmeye başlayan TL ile karşılaşılır. Yabancı sermaye beklentilerinin karşılanması için yerel seçimlere kadar sabreder. Sonrasında ise adım adım uygulanır yukarıda açıklamaya çalıştığım senaryo. Bu senaryonun hayata geçirilmesi sermayeyi değil ama emekçi yığınları çok olumsuz etkiler doğal olarak. Siyasi iktidar yine prestij kaybeder emekçi yığınlar nezdinde. Böyle bir durumda yönetimin başındaki adamın yapacağı iş belli. Parayı yöneten bürokratı görevden alır ve onu günah keçisi ilan eder. Yaşanmış ve yaşanacak hiçbir olumsuzlukta onun suçu yoktur (!) ne de olsa. Yerel seçimler sonrasında ülkede yaşanması olası “kara tablo”nun mimarları arasında adının yer almasını istemiyor Hafize Hanım. Böyle bir olasılık hanımefendinin vatandaşı olduğu ülkedeki piyasasını olumsuz etkileyip cazip bir iş olanağı bulma fırsatlarını engelleyebilir. Oysa kendisi kariyer planının bundan sonraki aşamasını yine vatanında (yani ABD’de) yatırım danışmanı olarak sürdürmek istiyor. Yukarıdaki senaryo onun Merkez Bankası Başkanı olduğu dönemde gerçekleşir bir de üstüne görevden alınırsa siyasi otorite tarafından CV’si lekelenir. Böyle bir durumun gerçekleşmesinden çok korkmakta. Yukarıdaki senaryo yürürlüğe girmeden önce terk edecek koltuğunu. Şimdiden hazırlık yapmış. Büyük yankı uyandıran röportaj onun niyetinin ilanı gerçekte. 2024 bitmeden vatanına (!) kavuşmayı ve burada yaşadığı dönemi mümkün olan en az hasarla atlatmayı koymuş kafasına.

Dolayısı ile, annesinin evine yerleşmiş olması İstanbul’daki ev kiralarının yüksekliğinden daha çok buralarda kalıcı olmayı düşünmemesinden kaynaklanıyor kanaatime göre.

Hanımefendi önümüzdeki yaz aylarında vatanına dönmeyi planlıyor besbelli.

Yoksa siz hanımefendinin gerçekten pahalı olduğu için mi ev kiralayamadığını düşünüyordunuz?

2024 yılı için geçerli olacak asgarî ücret belli oldu. 17.002 lira. Rakam belirlenir belirlenmez ilk eleştiri KESK’ten geldi. “Asgarî ücret açlık sınırının altında.” Konfederasyonun araştırmasına göre güncel açlık sınırının 18.000 lira olduğu anlaşılıyor. Bu durumda yapılan eleştiri haklı elbette. Haklı olmasına haklı da artık alıştığımız her yerde ifade edilen beylik bir eleştiri bu. Eğer asgarî ücret daha yüksek bir rakam olarak belirlenmiş ve güncel açlık sınırının üzerine çıkarılmış olsa idi ne olacaktı? Birkaç ay zarfında tekrar açlık sınırının altında kalmayacak mı idi? Bu soru üzerinde biraz düşündükten sonra yeni belirlenmiş olan asgarî ücrete yönelik eleştirilerin daha farklı bir perspektiften yapılması gerektiği kanaati oluştu bende.

Öncelikle şunu belirteyim:

Her ne kadar adil bir komisyon olmasa da asgarî ücreti belirleme yetkisi “Asgarî Ücret Tespit Komisyonu” adındaki oluşuma aittir. Komisyonun aralık ayı zarfında yaptığı toplantılarda ücret seviyesi ile ilgili hiçbir şey konuşulmamış iken son toplantının AK Parti Genel Merkezi’nde gerçekleşmesi ve Cumhurbaşkanı’nın taraflarla yaptığı görüşme sonrasında rakamın açıklanması açıkçası yukarıda adı verilmiş olan komisyonun yetkisini Cumhurbaşkanı’nın iradesine teslim etmiş olduğu anlamına gelmekte. Demokrasi açısından bir skandal olan bu durum “tek adam” düzeninin pervasızca ilanı anlamını taşımakta.

Demokrasi açısından tam bir skandal olan bu durum Türkiye için ekonomik anlamda da gerçek bir rezaletin ifadesi. Bilindiği gibi dünyanın nerede ise her yerinde asgarî ücret sadece bir referans olarak önem taşır. Bu nedenle çalışanların çoğu ilgilenmez konu ile. Ancak AK Parti iktidarlarının geliştirdiği politikalar sonucu Türkiye’de asgarî ücret referans olmaktan çıkıp ortalama ücret hâline geldiği için çalışanların büyük kısmının ilgi odağı.

Ülkede asgarî ücret karşılığı çalışan sayısını belirlemek hayli güç. Resmî makamlar 2014 yılından bu yana konu ile ilgili bilgi yayınlamadıkları için uluslararası kuruluşların “asgarî ücret” raporlarında Türkiye ile ilgili en güncel veriler 2014 yılına ait. Bu nedenle konu ile ilgili en güncel çalışmayı yapmış olan DİSK-AR raporlarına dayandırarak vermekteyim aşağıdaki bilgileri:

Rapora göre 2022 yılı itibarı ile asgarî ücret ile asgarî ücretin %20 fazlası arasında ücret alanların tüm çalışanlara oranı %55 (AB ortalaması %9).

Aynı yılın SGK verilerine göre ülkede SGK kayıtlı çalışan sayısı 26,2 milyon.

Bu durumda en az 14,4 milyon insanın bir yıl boyunca elde edeceği gelirin ne olacağına karar verilmiş oluyor AK Parti Genel Merkezi’ndeki 2 saatlik toplantı sonrasında (En az diyorum çünkü işverenlerin çalışanları için gerçekleştirecekleri ücret artışı sonrası bu sayının daha da artması yüksek bir olasılık). Bu durumu en hafif ifade ile AYIP olarak tanımlayabiliriz. Asgarî Ücret Tespit Komisyonu içinde çalışan kesimini temsilen bulunan Türk-İş, bu ayıbın ortağıdır ve kanımca tüm emekçiler bu ortaklığı nedeni ile Türk-İş’i protesto etmelidirler.

Gelelim işin matematiksel analizine:

Burada asgariî ücretin gerçekten artıp artmadığını irdeleyeceğiz.

2022 yılından başlayalım işe, Temmuz 2022’de asgarî ücret 6471 TL olarak belirlenmişti. Aynı yılın aralık ayı $ kuru ise 17 TL idi (Ortalama değer).

Bu durumda 6.471/17 = 380,65 yani 2022 Aralık ayında 380,65 $ ülkede geçerli asgarî ücret. 

2023’e gelelim, temmuz ayı itibarı ile asgarî ücret 11.402 lira oldu. Serbest piyasada $ 29,7 bu yazının kaleme alındığı tarihte. Yine yapalım bölme işlemimizi 11.402/29,7 = 383,9

2022’den 2023’e artış oranı %0,8. 

Şaşırdık mı?

Şaşırmadı isek devam edelim.

2024 yılı için belirlenen asgarî ücret 17.002 lira.

Yıl içinde bir daha artış olur mu?

Bu yılın geride bıraktığımız iki yıla göre farklı bir yanı var. Normal şartlarda 2024’ü izleyen yıllarda seçim yok uzun bir süre. Cumhurbaşkanlığı seçimi geride kaldı yerel seçimler ise mart ayı sonunda gerçekleşmiş olacak.

İzlemiş olduğu ekonomi politikaları ile asgarî ücreti nerede ise ortalama ücret hâline getirip çalışan kesimin önemli kısmının ilgi odağı yapmayı başaran (!) AK Parti iktidarı için sadece bir seçim yatırımıdır asgarî ücrete TL bazında yapılan artışlar. 2024 sonrasında seçim olmadığına göre yıl içinde bir artış daha beklemek hayalcilik olur kanaatime göre. 2024 Aralık ayında da 17.002 lira ücret alacak asgarî ücret karşılığı çalışanlar.

Şimdi de 2024 sonunda $ seviyesini görmeye çalışalım, bu konuda başta Merkez Bankası olmak üzere hiçbir resmî kuruluşun tahminine güvenmenin anlamı yok. Ülkede $ kurunun nasıl bir seyir izleyeceğini yurtdışındaki finans kuruluşları belirlemekteler yıllardan beri.

Bu nedenle IMF ve bazı büyük uluslararası finans kurumlarının tahminleri daha ciddiye alınmaya değer kanımca. Öyle yaptım ben de Goldman Sachs, Deutche Bank, CITIBANK, HSBC, ING ve elbette IMF’nin Türkiye için yapmış oldukları tahminleri inceleyip ortalamasını aldım. Bu çalışma 2024 Aralık ayında $ değerinin 44,25 TL olacağını gösterdi bana. Buradan hareketle bir kez daha yapalım bölme işlemimizi, 17.002/44,25= 384,23.

Bu durumda sürekli olarak uçan (!) kaçan (!) şahlanan (!) büyüyen (!) Türkiye ekonomisi son iki yılda sadece 3,58 $ tutarında bir zammı uygun (!) görmüş oluyor asgarî ücret karşılığı çalışanlara. İki yıllık oransal artış ise %0,94.

İşte asgarî ücretin iki yıllık yolculuğu.

Peki yukarıdaki hesapta ortaya çıkan mikro düzeydeki artışı kim finanse ediyor?

İşte burada şaşırmamak olası değil. Çünkü bu artışın finansmanı doğrudan emekçiler tarafından sağlanıyor. Nasıl mı? Buyurun:

Asgarî ücret desteği 700 lira olarak açıklandı. Yani asgarî ücretin %3,7’lik kısmı destek olarak ödenecek işverenlere.

Bu para devlet bütçesinden ödenecek. Bilindiği gibi bütçenin en büyük gelir kaynağı dolaylı vergiler. İnsanların günlük harcamalarından alınan vergilerdir dolaylı vergiler. Bu özelliği nedeni ile de söz gelimi Koç Holding patronu ile Merter’de asgarî ücretle çalışan son ütücü aynı oranda vergi öderler harcamaları üzerinden. Doğal olarak sayısal çokluk nedeni ile ücretliler bu verginin en büyük kaynağını oluştururlar.

Asgarî ücret desteği işverenlerin bordrosunda yer alıp salt asgarî ücret karşılığı çalışan her işçisi için ödenir (Asgarî ücretten daha fazla ücret alan işçiler için ödenmez). Asgarî ücret karşılığı çalışan sayısını net olarak bilemiyoruz. Bu nedenle sadece bir varsayıma dayanarak yapacağım aşağıdaki hesabı.

Bir aylık çalışma karşılığında asgarî ücret geliri elde eden 10 milyon kişinin bulunduğunu varsayalım. Bu durumda 10.000.000 x 700 x 12 = 49.000.000.000 TL (yazı ile kırk dokuz milyar lira) ödenecek demektir asgarî ücret desteği olarak işveren kesimine. Güncel kurdan karşılığı ise 1.649.831.659 $ oluyor Bir başka anlatımla ücret geliri elde edenlerin yemek yerken, sigara veya gazoz içerken, cep telefonu kullanırken veya yaşamlarının devamı için gerekli herhangi bir alışverişi yaparken ödedikleri verginin yaklaşık 1,65 milyar $ tutarındaki bölümü asgarî ücretin finansmanında kullanılmak üzere işverenlere tahsis edilecek 2024 yılında.

Oysa insanlar kendilerinin huzur ve güven içerisinde yaşamalarını sağlayacak hizmetleri alabilmek için vergi öderler.

Ama ne yapalım? Burası Türkiye (!).