Boğaziçi Üniversitesi’nde kayyum Naci’ye ve kayyum yönetiminin kararlarına karşı eylemler devam ediyordu. 4 Ekim günü, Naci İnci’nin kayyumluk binasından çıkması ardından öğrenciler “istifa” sloganlarıyla Naci ve kayyum kadrosunun üzerine yürüdüler. Kayyumun kaçarcasına arabasına binmesi üzerine öğrenciler arabanın önüne geçerek, direnişimizin taleplerini söylemekte ısrarcı oldular. Bir arkadaşımızın makam arabasının üzerine çıkması ile öğrencilerin ıslıkları alkışlarına karıştı. Ardından ÖGB ve polisler öğrencilere saldırdı.

Ertesi gün Boğaziçi Kampüsü çevresinde Berke ve Perit gözaltına alınmış ve kayyum rektörün şikâyeti etkili olmuş olacak ki, Saray’ın da hedef göstermesi üzerine, tutuklanmışlardı. Bir yıldır devam eden Boğaziçi Direnişi’nden öğrendiklerimizle Boğaziçi öğrencileri yeni dönemi eylemlerle açmış oldu. O günlerde süren meclis tartışması, her gün kurulan direniş çadırının o günlerde ısrarla kuruluyor olması ve okul içerisinde süren eylemler direnişin sürekliliğine işarettir. Tek başına Boğaziçi Üniversitesi değil, yurtlarda kendi talepleriyle eyleme çıkan öğrencilerin, “Barınamıyoruz” diyerek Ankara’ya yürüyen öğrencilerin, Mülkiye Dayanışması’nın çağrısıyla bir araya gelen öğrencilerin aldığı tutum, bu direnişin öğrettikleriyle kampüslerde kendini var ettiğini gösterir.

Gelelim tekrar 4 Ekim gününe. Naci İnci’nin yüzüne karşı “istifa” sloganı atmak, arabasının üzerine çıkmak bir yıllık direnişimizin biriktirdiği bir niteliğin açığa çıkması, hayatla çarpışmasıdır. Eylem arabaya çıkmaktır ancak sonuç aylardır istifa için zorladığımız bir kayyumun ve onun nezdinde Saray Rejimi’nin iktidarını sarsmaktır. O arabaların dokunulabilir olduğunu görmüş olduk. Bu tartışmayı açmamızın bir nedeni yapılan eylemin birkaç kişiden menkul ele alınarak ve radikal bir eylem olarak gösterilerek Boğaziçi Üniversitesi içerisinde örgütsüz bir eylem olarak gösterilmeye çalışılmasıdır. Bu tartışmayı yürüten arkadaşların niyetinden bağımsız; tartışmanın kendisi hareketsizliği örgütlemiş, eylemi radikal göstererek cesareti kırmaya yönelik bir tartışma olmuştur. Ancak gerçek bu değildir. Arabanın üzerine üstü çıplak bir şekilde çıkmak Boğaziçi Direnişi’nin ruhunu karşılayan, direnişi bir adım öteye taşıyan ve akıllarda yer edecek bir eylemdir. Hatırlayalım, ilk günden beri taleplerimiz arasında bileşenlerle rektörlük seçimleri varken, seçimi örgütlemeye çalışırken bu eylem öğretti ki kayyumlar dokunulmaz değildir, üzerlerinde tepinmeye hakkımız vardır. Öğrendiklerimizle hareket edip, kayyum yönetimini tanımadan seçimleri örgütlemenin, üniversiteyi yönetme iradesini koymanın önü açılmıştır.

Tartışmayı açmamızdaki diğer bir neden ise dün direnişe omuz veren tüm dinamiklerin Berke ve Perit’in tutuklanması ardından hareketsiz kalmasıdır. Bu bir sonuçtur ve nedenlerini incelemek istiyoruz.

4 Ocak 2021 günü İstanbul’un birçok üniversitesinden Güney Meydan’da bir araya gelen öğrenciler Boğaziçi Direnişi’ni oluşturanlardı. Daha sonra bu direniş farklı illere ve farklı üniversitelere yayılmış ve direniş Boğaziçi Üniversitesi merkezli olsa da direnişin talepleri faklı üniversitelerde, farklı sokaklarda örgütlenmişti. Bu noktada direnişe dair fikir yürüten, eyleyen, dayanışmalar kurup kendi üniversitesine direnişin taleplerini taşıyan her öğrenci direnişin öznesidir. Son dönemlerde öğrenci hareketinin örgütlü, siyasi yönü önde olan bu direnişine yön vermek ise her devrimci örgütün sorumluluğudur. Nasıl ki 4 Ocak günü önümüze konulan turnikelerden atlayıp direnişi bir adım öteye taşıdıysak, direnişin tutuklusu olan iki arkadaşımızın eylemini sahiplenmek ve onların tutukluluğuna son vermek için hareket etmek de devrimcilerin görevidir. “Boğaziçi’nde yaşananlara üniversitenin kendi özneleri ses çıkartmalıdır, biz müdahale edemeyiz” tarzındaki ifadelerin, direnişçi kitleyle örgütlü aklın buluşmayacağına olan inançtan ve kitleye olan güvensizlikten beslendiğini düşünüyoruz.

Arkadaşlarımızın tutukluluğunun ardından Kaldıraç Üniversite olarak yukarıda belirttiğimiz değerlendirmeleri önümüze koyarak bir kampanyanın örgütlenmesi ve Berke’nin, Perit’in tutukluluğuna son vermek için bir güç yaratılması gerektiğini düşündük. Daha önce de Doğu ve Selo’nun tutuklanmasının ardından 9 arkadaşımızın tutuklandığı o furyada, hızlıca direnişin tüm dinamikleri yan yana gelmiş, kampanya örgütlemiş ve taleplerini gür sesle dile getirmişti. Bu çalışmanın etkisiyle de tutuklu arkadaşlarımız serbest bırakılmış, direnişin talepleri dayanışmalar ve inisiyatifler aracılığıyla yaygınlaşmıştı. Bu satırları okuyan arkadaşımızın aklına o günlerde direnişin bugünden daha canlı olduğu ve böylesine bir kampanyanın o günlerde örgütlenmesinin mümkün olacağı gelmiş olabilir. Direnişin ivmesi bir yıllık süreç içerisinde değişmiştir, doğrudur, zira hareketin doğrusal bir grafikle yükselmesini beklemek kaba bir yaklaşımdır. Direnişin ivmesini değil, direnenlerden yana olanların sorumluluklarını tartışmak isteriz. Bu nedenle koşullar ne olursa olsun direnişin tutsağı iki arkadaşımızı gündem olarak önümüze koymak gerekmektedir. Bu gereklilik akla gelmiyorsa, özne olmak ile ilgili tartışmaya geri dönülmelidir.

“Berke’ye Perit’e, Üniversiteye Özgürlük” kampanya sürecinin hangi koşullarda geliştiğini tarif ettik. Yazımızın devamında kampanyanın içeriğinden ve eylemlerinden bahsedeceğiz.

Kaldıraç Üniversite olarak Boğaziçi Üniversitesi içerisindeki inisiyatiflerle, diğer üniversitelerdeki dayanışmalarla ve devrimci örgütlerle birlikte bir kampanya örgütlemek için çağrı yaptık. Bu çağrılara geri dönüş maalesef beklediğimizden çok daha az oldu. Boğaziçi Üniversitesi içinden Boğaziçi Öğrenci Meclisi, Boğaziçi Nöbeti, Boğaziçi Direnişi, Özgür Boğaziçi ekipleri; üniversite dayanışmalarından Koç Üniversiteliler Dayanışması, Yıldız Dayanışması, İstanbul Üniversitesi Dayanışması, MSGSÜ öğrencileri, İTÜ Dayanışması; devrimci kurumlardan SGDF, Köz, YDG, Kaldıraç Üniversite kampanyanın örgütleyicisi olarak ilk toplantıya katılmıştır. İlk toplantının gündemleri, kampanyanın içeriği, başlangıç ve bitiriş tarihi, Berke ve Perit’i alma hedefiyle eylem ve ajitasyon-propaganda faaliyetleri olmuş ve bu doğrultuda planlama yapılmıştır.

Bir aylık bir süreyi kapsayan kampanyanın; deklarasyon, ardından Silivri Hapishanesi önünde bir nöbet eylemi ve Berke ve Perit’in davasının olduğu gün bitirilmesine karar verilmiştir.

Ajitasyon propaganda materyallerini belirlerken ortaya çıkan birkaç tartışmayı açmak isteriz. Kampanyanın sloganının genel geçer olmaktan çıkarılıp, bugün Boğaziçi Direnişi kitlelere ne ifade ediyor, bu direniş hangi taleplerle sürmekte, arkadaşlarımızın tutukluluk sebepleri nedir ve bunun için nasıl bir direniş çizgisini ortaya koyacağımız fikriyle tartışma açmıştık. Önerilerimizden birisi; “Bir araba değil üzerine çıktığımız, iktidarınızı sarsıyoruz” olmuştu. Eylemde üzerine çıkılan yalnızca bir araba değildi, Saray’ın temsilcisi Naci’nin arabasının üzerine çıkılmıştı. Ardından devletin hedef göstermesi ile tutuklanan arkadaşlarımızla bir kere daha gördük ki direniş devam ettikçe Saray’ın korkuları boy göstermekte ve iktidarı sarsılmaktadır. Tekrara düşmemek adına birkaç paragraf önce eylemin analizini yapmış ve siyasi olarak ne anlama geldiğini açıklamıştık. Öğrenci hareketinin ihtiyacı iktidar ufkundan bakan, ne istemediğinin yanında neyi istediğini bilen ve bunu örgütleyen bir yapıya evrilmesidir. Önerdiğimiz slogan bu perspektifin bir sonucudur. Bu öneri, Berke ve Perit’in tutuklandığı günlerde Kaldıraç Üniversite olarak yazdığımız bildiride kullandığımız için kabul görmedi. Eleştirdiğimiz nokta, sloganın içeriğinin tartışılmasından ziyade kim tarafından kullanıldığının tartışmada belirleyici olmasıdır; biçimin içeriğin önüne geçmesidir. Atılan her sloganın, kullanılan her şiarın üretildiği bir yer/masa vardır. Örneğin bugün yaygın olarak kullanılan “Kadın cinayetleri politiktir”, “Hak verilmez alınır, zafer sokakta kazanılır” “Bu daha başlangıç, mücadeleye devam” gibi sloganların hepsi bir biçimde bir yerde üretilmiştir. Burada bizim konumuz sloganın nerede üretildiği değil içeriğinin ne anlattığıdır. Şiara gelen itiraz, mülkiyetçi bir yaklaşımla sistem içi bir bakış açısının sonucudur. Rekabeti öne çıkartan, içerikten kopartan bir yerden tartışmaktır.

Bir diğer tartışma açan slogan ise “Arkadaşlarımızı alacağız, Naci seni de göndereceğiz” oldu. Gelen tartışmalar arasında Naci diyerek olayı kişiselleştirmememiz gerektiğiydi. Devrimci bir örgüt olarak bu konunun şahsî olarak algılanmaması gerektiği kanısında olsak da neden bu sloganı önerdiğimizi birkaç temelde açıklayalım. Can Yücel’den alıntıyla, “Bizde göte göt derler.” Bu kadar sade olmalıdır konu. Lügata uygun tanımlayacak olursak, eşyayı adıyla çağırmak lazım. Bu nedenle, odağı netleştirerek söylemi bu odağa uygun, en sade biçimiyle ifade etmek gerekir. Hatırlayalım, ilk tutuklanan arkadaşlarımızın ardından örgütlediğimiz kampanya sürecinde kitleden çıkan bir şiar “Arkadaşlarımızı alacağız, Melih’i göndereceğiz!” şeklindeydi. Yani direnişin bütününden bakarak iki net hedef çiziyordu; tutuklu arkadaşlarımızı almak ve Melih Bulu’yu göndermek. Direnişin ilk aylarında ne zaman Melih Bulu’nun istifası hedefiyle bir eylem olduysa o zaman devlet cephesinden bir ses geldi, konu kürsülere taşındı. Hatta Cumhurbaşkanı “Melih Bulu’ya dokunan bana dokunmuş demektir” diyerek himayesine aldı. Melih Bulu direnişle gönderildi, tutuklu öğrenciler serbest bırakıldı, direnişin bir kazanımı oldu. Doğrudur, Melih Bulu demek tek başına bir kişiyi tarif etmez. Naci İnci de yalnızca bir fizik hocası değildir artık. Devletin üniversiteler üzerindeki baskısını, bunu işletecek mekanizmalarını, bütünde Saray Rejimi’ni tarif etmektedir. Naci, Saray’ın atadığı bir kayyumdur, üniversiteleri abluka altına almanın, öğrencilerini tutuklatmanın adıdır. Arkasında yatanı görüp, bütünüyle değerlendirirsek sloganı anlamak kolaylaşacaktır.

Bu tartışmanın ışığında, “Berke’yi Perit’i alacağız, Naci’yi de kayyumları da göndereceğiz” sloganında toplantı bileşenleriyle ortaklaştık. Diğer sloganlar ve tasarımlarla materyallerin basımına geçildi. Materyaller basıldıktan sonra “Berke’yi Perit’i alacağız, Naci’yi de kayyumları da göndereceğiz” sloganının kullanılmasına toplantı bileşeni olan bir kurumdan itiraz geldi. Toplantıda kararlaştırılmasına rağmen toplantı notlarında bu kararı eksik bırakmanın hatasıyla çıkan slogan tartışmasındaki hatamızı kabul etmekteyiz. Diğer yanıyla, itiraz getiren kurum da kararın alındığı toplantıda bulunmaktaydı. Tartışmalar ancak toplantıda netleşir bu yüzden örgütleyici kurumların itirazlarını çözümleri ile toplantıya taşımalarını beklerdik; ancak tartışmalar telefon mesajı düzleminde kaldı. Kararın bu şekilde alındığını, toplantı alınarak tekrar değerlendirilebileceğini belirterek konuyu toplantıda gündem etmeye davet etsek de bu davetimiz karşılık bulmadı. Toplantılara gelmemek, tartışmaları ve çözümlerini buraya taşımamak; eleştiri-tartışma-eylemde birlik ilkesini işletmemektir. Kavga arkadaşlığını, birlikte iş yapmanın üretkenliğini zedeler bir tutumdur.

Süreç içerisinde farklı tartışmalar yaşanmıştır, tartışmaların içeriğine değinmiş olsak da amacımız yaklaşımı ele almaktır. Toparlamak adına; tartışma konusu toplantıda açılmalı ve toplantının diğer bileşenleri ikna edilmelidir. Eylemde birlik sağlanmalı ve eylemin değerlendirmesinde tartışma yaratan konu tekrar ele alınmalı, eylemin sonuçlarıyla tartışma sonlandırılmalıdır. Ancak toplantılarda gördüğümüz, devrimci kurumların tartışmalarda ısrarcı olmayıp kampanya grubundan çıkması; itirazları doğrultusunda ya da değil, Berke’nin, Perit’in tutukluluğuna ilişkin başka bir eylemin bu kurumlar tarafından örgütlenmemesidir. Örgütleyici kurumların tartışmalarını nihayete erdirmediği, kampanya grubundan çıkmasa da toplantıda gerek ajitasyon-propaganda gerek örgütlenmeye dair alınan sorumlulukların yerine getirilmemesidir. Bu sorumlulukların yerine getirilmemesi nedeniyle, asılması hedeflenen sayıda basılan materyallerin birçoğu kullanılamamış, metinlerin hazırlanması aksamıştır. Elbette ki tartışmalar sonucunda ortaklaşamadığımız durumlar olur, eylemde birlik sağlamayabiliriz ama buradaki itirazların samimiyetini itirazlar doğrultusunda eylemlerin örgütlenmesinde görürüz. Bugün bu sorunları önümüze koyup çözüm adına bir adım atmazsak ileriki süreçlerde aynı sorunların devam edeceğini düşünüyoruz.

2 Ocak’ta gerçekleştirilen Silivri Hapishanesi önündeki eylemin değerlendirmesi, odaklı bir çalışmanın ve gündem oluşturmanın etkisini eksikleri, aksaklıklarıyla da olsa kanıtlar niteliktedir. Eyleme çağrı için kent merkezlerinde ve üniversitelerde bildiriler dağıtılmış, çok kısa sürede bildiriler tükenmiş, çevreden bildiri dağıtımına katılanlar olmuştur. Boğaziçi Üniversitesi’nde çağrı standı açılmış ve sadece Boğaziçi’nde eyleme katılım ya da kampanyaya destek vermek amacıyla 60’a yakın kişi ismini yazdırarak iletişime geçmiştir. Boğaziçi Nöbeti, Özgür Boğaziçi, İstanbul Üniversitesi Dayanışması, Yıldız Dayanışması, Koç Üniversiteliler Dayanışması, İTÜ Dayanışması sticker-afiş asımı, stand açmak, kartpostal hazırlamak vb. eylemlerle süreci örgütlemiştir. Bir stand açma ile birkaç bildiri dağıtımı ile görüyoruz ki konuyu destekleyen, özne olmak isteyen kitle vardır, biz gitmediğimiz sürece kitlenin yapmasını beklemek ve sonrasında dahil olmak işi kendiliğindenliğe bırakmaktır. Eylem günü 2 otobüsü doldurup 40’tan fazla kişiyle Silivri’de tüm engellemelere rağmen eylemimizi gerçekleştirdik. Sadece tutuklu arkadaşlarımız için değil hepimiz için eylemi yapabilmek moral olurken Berke ve Perit sosyal medyada kitleler tarafından gündem hâline gelmiştir. Dava duruşmasına 5 gün kala devleti sıkıştırdığımız bir pozisyon yarattığımızı görmek gerekir. “Aman onu deme, Silivri soğuktur şimdi” mizahı artık geride kalmış; güneşli bir günde şiirler, türküler, sloganlarla Silivri’ye gitmek, eylem yapmak gerçek olmuştur. Direnişçiler neredeyse eylem alanı orasıdır.

Son olarak 7 Ocak gününü değerlendirmek istiyoruz. 7 Ocak, Berke ve Perit’in davalarının olduğu gündü. Bütün bir yazı boyunca anlattığımız devrimci örgütlerin arkadaşlarımızın tutukluluk sürecinde kendini özne olarak görmeyip, işe girişmemesine rağmen Berke ve Perit’in serbest kalma haberinde “arkadaşlarımızı aldık” söylemini samimiyetsiz bulmaktayız. Gerek Naci’nin arabasının üstüne çıkma eylemi, gerek öğrenci hareketinin 2 tutuklusu olan arkadaşlarımızı sahiplenme konusundaki yaklaşımın hatalı olmasından kaynaklı eylemsiz geçirilen bu sürecin sonunda “arkadaşlarımızı aldık” ifadesinin lafta kaldığını düşünmekteyiz, zira bilinç eylemde ifadesini bulur. Yaptık diyebilmek için önce eylemek gerekir.

Önümüzde öğrenci hareketinin renkleriyle, direngenliğiyle, siyasi hattının netliğiyle gelişeceği günler var. Amacı bu harekete yön vermek, adımlarını tarihin akışına uydurmak olan yoldaşlarımızın, kavga arkadaşlarımızın bu yazıyla ortaya koyduğumuz tartışmalara katkıda bulunmasını bekliyoruz.

Son söz olarak: Arkadaşlarımızı aldık, Naci seni de göndereceğiz. Üniversiteleri biz yöneteceğiz!

Tüketici insan, kendi seçimleri ile oluşturduğu bir dünyada, satın aldıkları ile birlikte benzersiz ve özel bir birey olduğunu varsayabilir. Ancak tüketicinin edindiği nesnelerin tamamı, onun önüne konulan her bir meta, üretimin toplumsal karakterini ortaya koymaktadır. İnsanın dış dünya ile kurduğu pratik ilişkiler, yani ihtiyaç görme ya da iş yapma biçimleri değişkendir, ancak yetmez, ihtiyaç görme ve iş yapma biçimleri gerçekte tarihsel ve toplumsaldır. Üretim aletleri, kendilerine uygun insan ilişkileri yaratır. Karasaban ile traktör farklı insan ilişkileri ister. Günümüzde ise kitlesel üretim ve kitlesel tüketim, insan ilişkileri üzerinde çok daha belirleyici hâle gelmiştir.

Tüketiciliği ile barışık, yasalara, özel mülkiyete saygılı, günceli, modayı takip eden insan kendi “özel hayatı” içerisinde dilediği gibi yaşadığını varsayabilir, ancak tüketici insan esas olarak üretimde, bölüşümde ve tüketimde belirlenen pozisyondadır.

Tuhaftır ki bir süre önceye kadar “özel hayat” olarak andığımız kavram, artık “konfor alanı” olarak anılmaya başlanmıştır. Yani tüketici insanı kendi yalıtık alanına sıkıştırıp, konforlu bir koltuğa oturtup, eline bir telefon ya da uzaktan kumanda bir şeyler tutuşturup burası senin özel alanın diyorlar.

Yerinden oynama, elindekini bırakma ve “Atıştır, eğlen, tekrar et.”

Tüketici insan, ne ölçüde kendini korunaklı ve huzurlu hissettiği ve diğer insanları, kendinden uzaklaştırarak yalnızlaştığı bu alanın sınırlarını korumaya çalışırsa, o ölçüde kendinden de uzaklaşıyor.

Yani konfor alanı denilen alan, tüketicinin aslında tam da en savunmasız ve kör noktada olduğu bir tecavüz alanıdır. Tüketicinin en fazla esir, bağımlı ve güdülebilir hâle geldiği alan burasıdır. Sizin konfor alanımdayım dediğiniz saatlere onlar “prime time” diyor. Akşam dizi seyrederken 45 dakikalık reklama maruz kalabilir, abur cubur içinde nefes alamaz hâle gelmiş ya da sosyal medyada birilerini linç eden bir trole dönüşmüş olarak bulabilirsiniz kendinizi.

Tüketici insan kendi üretkenliğini arttırmak için, örneğin yeni bir şey öğrenmek için hiç çaba sarf etmezken ya da doğrudan diğer insanlar için, herkes için karşılıksız ve yararlı bir şey yapmak için parmağını oynatmazken, bunları yapabilmek için kendini çok zayıf, güçsüz ve sürekli yorgun hissederken, aslında kendi hayatının ne kadar pasif ve değersiz olduğunu itiraf etmiş oluyor.

Tüketici insanın kendisinin dahi değiştirmek için zerre çaba sarf etmediği değersiz hayatı, sistem için neden her anı gözlenecek ve gözetlenecek ve kayıt edilecek kadar değerlidir?

Soru şu; kapitalizmin insan ile kurduğu ilişki, neden koyun ile kurduğu ilişkiden farklı olsun? Her iki ilişki de koşulsuz denetim üzerine kurulu değil midir?

Günümüzde çiftlik hayvanları, endüstriyel çiftliklerde, kablosuz etiketlerle uzaktan izlenerek gelişimleri, hastalıkları, kesime hazır hâle gelip gelmedikleri denetlenerek yetiştirilirler. Hatta domuz çiftliklerinde yalaklara yerleştirilen kameralarla, hayvanların akrabalık ilişkileri, sağlık durumları ve ruh hâllerinin izlenip, değerlendirmeye alınması üzerine çekilen belgeseller mevcut. Kontrol ve denetim üzerinden elde edilen verilerle birlikte, çiftlik sürekli yeniden organize edilmekte ve çiftliğin daha kârlı hâle gelmesinin koşulları oluşturulmaktadır. Mutlu ve tombul bir çiftlik hayvanının konfor alanı, işte böyle belirlenmektedir. Tüketici insanın, konfor standartları ve konfor alanı nasıl şekillenmektedir?

Mutlaka akılda tutmak gerekir: “İşçi sınıfı ya devrimcidir ve her şeydir. Ya değildir ve hiçbir şeydir.”

Her şeyi gören, duyan ve bunları amel defterine yazan bir tanrı fikri, hepimizin alışık olduğu bir fikirdir. Pekâlâ bu amel defterleri satışa çıkartılırsa ne olur?

Trump’ın başkan seçilmesinde Cambridge Analytica ve Facebook işbirliği, Asya ülkelerine konuşlanmış ve hedefledikleri WhatsApp yazışmalarının şifrelerini kıran Facebook ekipleri ya da FBI’ın kendine düzenli veri sağlayan platformların başına WhatsApp’ı koyması vb. kullanıcı verilerine tecavüz örneklerinin sıklıkla ifşa olmasının da etkisiyle, Facebook, Instagram ve WhatsApp grubunun adını META olarak değiştirdiği düşünülebilir. Ancak firmanın META ismini almasının sebebi bu değildir. Tersine izleme, denetim ve manipülasyon ile ilgili tartışmalarla vakit kaybetmekten kendileri de rahatsız görünüyorlar.

META grubu 2021 başında kullanıcılarına, kişisel WhatsApp verilerinin, Facebook tarafından işlenmesini onaylamaması durumunda, WhatsApp’ı kullanımının mümkün olmayacağını açıkladı. Anlaşılan topladıkları tüketici verilerini derlerken artık dolambaçlı yollarla vakit kaybetmek ve bunun için ayrıca kaynak ayırmak istemiyorlardı. Bunu artık yasal bir çerçeveye çekip, tüketicinin de onayını alarak, hızlı bir şekilde işlemek istiyorlar gibi görünüyordu.

Kendi amel defterlerinin satışa çıkması fikri, insanlara tiksindirici gelmiş olmalı ki, insanlar belki de ilk kez bu dayatma karşısında bir direnç sergilediler. Bu tepkinin sonunda WhatsApp uygulaması ufak geri adımlar atarken, Telegram bu işten kazançlı taraf olarak çıktı.

Bu tepkinin temel konusu kişisel bilgilerin güvenliği olarak ortaya çıkmıştır.

Bugüne kadar kullandığımız uygulamalar hakkımızda veri topluyordu, bunun gerekçesi ise bize daha iyi hizmet vermek olarak sunuluyordu. Hakkımızda toplanan verilerin ise üçüncü bir taraf ile paylaşılmayacağı söyleniyordu.

Aslında bir kapitalistin bizim verilerimizi mülk edindikten sonra bunu üçüncü bir tarafa bedava vermemesi, bu mülkün çalınmaması için önlem alması kadar doğal ne olabilir.

Bu mudur bilgi güvenliği? Bu veriler yani kendi yaşantımızın verileri, bizden sızdırılıp, kapitalistin mülkü hâline geldikten sonra, güvenlik denilen şey, ancak kapitalistin mülkünün güvenliğidir. Bu kavram tümüyle çöpe atılmalıdır.

Eğer toplumun “demokratik seçimleri” ölçülmek isteniyorsa, kullanıcının kişisel bilgisine değil, fikrine ihtiyaç var. Kişisel bilgileri toplama zahmetine girmesinler, bu kadar masraf etmesinler.

Elbette uygulamaların bu şekli, bir sosyal medya fenomeni çıkarmaz hatta fenomen olmanın önünde engeldir. Ancak zaten fikirlerin vb. sosyal medyada pazara, beğeniye sunulması gerçekten fikirlerin gelişimine katkı sunmakta mıdır? Bu da bir soru.

Diğer bir senaryoda, gerçekleştirilecek işlemin kişisel, yani işlemin yapısı gereği kişinin kendisi olduğunu ispatlaması gerekiyorsa, bu sefer de işlem sonucu dışında hiçbir veri kaydedilmez. Kişinin verileri derlenmez. Örneğin bir öğrencinin sınavda aldığı not ile, kütüphaneden kiraladığı kitap arasında ilişki kuracak bir yazılım geliştirilmez, bu zahmete girilmez, böyle bir masraf edilmez. Bu kadar basit.

İşte verinin mülk hâline getirilmesini engellerseniz, bir güvenlik sorunu da kalmaz ortada. Aslında çok daha basit ve maliyetsiz bir çözümdür bu.

Bilgi güvenliğinin sağlanmasını değil, bilginin mülk edinilmesine engel olmayı savunmakla yükümlüyüz. Sanırım WhatsApp’ı kaldırıp, Telegram’ı kurmaktan daha işe yarar bir çözüm olacaktır bu.

Aslında denetim ve kontrol sistemlerini işlevsiz hâle getirmenin ilk akla gelen yolunun, onları tüketmemek olduğu düşünülebilir. Ancak tüpten çıkan diş macunu gibi geri dönüşü olmayan bir süreçtir bu. Mevcut toplumsal ilişkiler, yeni bir toplumsal altüst oluşa kadar, geri dönülemeyecek şekilde yeniden örgütlenmektedir.

WhatsApp, Facebook vb. uygulamalar yaygınlaştıkça, insanların ilişki kurma biçimi değişiyor, yüz yüze ilişki kurma biçimi tasfiye olurken, sosyal medyada imal edilmiş kimlikler üzerinden sosyalleşme yaygınlaşıyordu. Diğer yandan insanların güvene dayalı olarak birbirinden borç istemesinin yerini bankadan kredi çekmeye dönüştüğü bir süreç işliyordu. Tesadüfen sokakta karşılaşılan bir insanla tanışmak korku ve tehdit unsuru iken, sosyal medyada tanışmak daha steril bir sosyalleşme sağlıyordu. Elbette işin başında trol ve linç kavramları çok uzak gözüküyordu.

Tinder gibi arkadaşlık ve sevgili uygulamaları, kendilerini en net ortaya koyan taraf olarak öne çıkıyordu. Eğer kullanıcı hayatı ile ilgili her detayı içerecek şekilde bütün bilgileri paylaşırsa, ona hemen yeni bir sevgili vaat ediliyordu.

Uygulamalar yaygınlaştıkça, vazgeçilmez oluyor ve bizim hakkımızda her şeyi bilmeleri ve kayıt altına alıyor olmaları ise uygulamanın başlıca şartı oluyordu. Böylelikle insanların, aslında hiç de gerekli olmayan bu uygulamaları, yaşamlarına ya da birbirleriyle kurdukları ilişkilerin içine dahil etmeleri ile üçüncü taraflarca denetlenebilir, kontrol altına alınabilir ve yönlendirilebilir olmalarını sağlıyordu.

Yasalara ve özel mülkiyete saygılı vatandaşın kişisel verilerini paylaşmakla ilgili nasıl bir sorunu olabilirdi ki? Kimseden saklayacak, yasa dışı bir işi, bir faaliyet yok sonuçta. Böylece insanlar sosyal medya üzerinden ilişki kurabilmek için, hastaneden randevu alabilmek için, maaşını çekebilmek için, bütün hayatını açık bırakmaya söz vermek durumundaydı. Dışarıdan görünen şey ise kafa konfor alanına gömülü, ama vücudun tamamı açık kalan devekuşuna benziyordu.

Google, YouTube grubunun ya da Facebook, WhatsApp ve Instagram grubunun yönetim kurulu üyelerinin ya da devlet bakanlarının, devlet memurlarının 24 saatini izlemek istesem, yanlış bir şey istemiş olur muyum? Onlar da bizim gibi saygın vatandaşlar değil mi? Yoksa saklayacak bir şeyleri mi var? Bunları ifşa eden, hacker gruplarına karşı, bu derece saldırganlaşmaya, örneğin, Julian Assange’ın hayatını kâbusa çevirmeye neden gerek duyuyorlar ki?

Devlet sırrı, ticari sır, teknolojik sır, egemenlerin saklayacak şeyi ne kadar çok, ancak bizler olduğu gibi açıkta kalmalıyız öyle mi?

Yapay zekâ, ancak çok büyük miktarda veri ile beslendiğinde, gerçeğe yakın sonuçlar üretebilmektedir. Selfie çubuğu ne işe yarar? Bir insanın aynaya bakmak yerine kendi yüz fotoğrafını çekmesi ilk başta çok saçma gelse de biliyoruz ki, herkes bu modaya hızlıca uyum sağladı. Ve bir şey sosyal medyada yeterince tekrarlandığında, trend hâline geliyor ve yapmayan dışında kalıyor. Selfie modası artık eskisi kadar güncel değil, sebebi ise çok açık. Yüz tanıma sistemleri ulaştığı milyarlarca selfie örneği sayesinde nerede ise mükemmel hâle gelmiş ve böylelikle selfie modasına ihtiyaç kalmamıştır. Selfiesini oradan oraya atan heyecanlı sosyal medya kullanıcılarının bundan haberi olmayabilir, o sebeple biz söylemiş olalım.

Kontrol ve denetim sistemleri, herkesin hayatından aldığı örneklerle mükemmelleşerek, toplumun tamamı üzerinde hâkimiyet sağlamanın olanaklarını sunuyor. Aslında kendi kişisel verisini sunmaktan çekinmeyen kişi, aynı grev kırıcı gibi, aynı muhbir gibi kendi içinde yaşadığı toplumun kemirgeni durumuna düşüyor.

Sonuçta siz her ne kadar kendinizi konfor alanınızda korunaklı ve rahat hissetseniz de kişisel bilgi hiç de kişisel değildir. Tüketici insan, aynaya bakıp, kendine bir değer biçemese de, o profildeki bir tüketicinin elindeki telefonu nasıl yenileyebileceği ya da nasıl daha fazla tüketebileceği ya da kişinin nasıl daha bağımlı kılınacağı kapitalist emperyalizm için değerli bir bilgidir. Evet bu değer vermek ise, sağladığı veri kadar değeri vardır tüketici insanın, yani bir deneydeki denek kadar değerlidir.

Daha fazla ürün satmak, daha fazla denetim sağlamak daha fazla manipüle etmek için, sizin önemsiz gördüğünüz o kişisel hayatınızın detayları peşindedirler.

Tekrar etmeden geçmeyelim. Eğer kullandığınız yazılım ticari bir yazılım ise ve size ücretsiz veriliyorsa, ortada mutlaka alınan, satılan bir şey olmalıdır. Yoksa tekeller neden bu işe yatırım yapsın? İşte o tekellere göre alınan, satılan mal, siz oluyorsunuz.

İşçi sınıfı ya devrimcidir ve her şeydir ya değildir ve hiçbir şeydir.

Yukarıda “Tüketici insanın, konfor standartları ve konfor alanı nasıl şekillenmektedir?” diye sormuştuk. Burada işçi sınıfının tarihsel rolünü tartışmaya açmayacaksak, hiçbir şey olmanın üzerine konuşmamız gerekecek.

Gerçekte tüketici insanın hayatı, tekelci kârın sürekliliğine eklemlenmiş ve her alanı kuşatılmış durumda, kendini tekrar ederek tükenen bir süreçtir.

Bu eklemlenme ve kuşatma üzerine, ideolojik, politik, teknolojik, ekonomik, düpedüz meta zoru pek çok mekanizmadan söz edebiliriz. Ancak bu kez bunların üzerine eklemek istediğimiz şey bağımlılık mekaniği olacaktır.

Bağımlılık ile zorunluluk arasında bir fark vardır. Örneğin insan, oksijene zorunlu olarak ihtiyaç duyar ve oksijen olmadan varlığını sürdüremez. İşte burada aslında bir bağımlılık ilişkisinden değil bir zorunluluk ilişkisinden söz ediyoruz.

Ancak bağımlılık nesnel olarak zorunlu olmayan bir ilişkidir. Diğer yandan bağımlılığı esas tanımlayan şey bağımlı olunan şeye karşı geliştirilen toleranstır.

Toleransı bağımlı olunan şeye karşı giderek gelişen duyarsızlaşma olarak tanımlayabiliriz. Bağımlılığın yarattığı her yoksunluk hissinin bastırılması, gelişen tolerans sebebi ile eskisine göre daha yüksek miktarda doz alımı ile bastırılabilir hâle gelmektedir.

Marksist bilgi teorisine göre yüksek düzeyde örgütlenmiş madde olarak tanımlanan beyin, dış dünyayı tarif ederken mevcut duyu organlarını kullanır. Böylece dış dünya, bu duyular sayesinde beyinde yeniden resmedilir. Ve bilinç bu dış dünyanın, beyin tarafından yansıtılması olarak ortaya çıkar. Ancak vücudun biraz daha içine bakacak olursak, beyin, sinir sistemi ve diğer organik sistemler kendi aralarında nasıl haberleşmektedir diye sorabiliriz. Bugün bilebildiğimiz kadarıyla bu haberleşme büyük ölçüde hormonlar üzerinden sağlanıyor.

Doydum, açım, neşeliyim, mutsuzum, aşığım vb. duygu hâllerinin hormon kombinasyonları olarak maddi bir karşılığı vardır. Ancak vücutta hormon salgılanması yetmiyor aynı zamanda bu hormonun algılanması meselesi var. İşte bu algılamadaki bir körelme, duyarsızlaşma tam olarak tolerans adı verdiğimiz şeyin kendisi oluyor. Bu körelme sadece duygusal bir körelme değildir bu körelme hâlinin vücutta, beyinde maddi bir karşılığı vardır. Örneğin eroin bağımlılarının beyinlerinde mantıksal muhakeme yapan ön beyin (pre frontal cortex) kısmının tahribata uğradığı görülüyor. Bu hasar beyin röntgenlerinde kendini açıkça ortaya koyabiliyor. Her bağımlılık, görsel olarak kendini bu derecede ölçülebilir olarak ortaya koymasa da, her bağımlılığın, hormonları algılayan reseptörlerin (alıcı, algılayıcı) körelmesi gibi bir maddi karşılığı vardır. Kendine alkolik teşhisi konmuş ve alkol alımını durdurmuş olan bağımlılar, kendilerini “alkolü bıraktım” şeklinde tanımlamazlar, şu kadar yıldır, bu kadar aydır içmiyorum derler. Bunun sebebi alkolizmin vücutta bir karşılığı olmasıdır. Burada söz ettiğimiz şey alkolün vücuda verdiği tahribat ile sınırlı değildir, özel olarak alkolün vücut tarafından algılanma mekanizmasının değişmesinden söz ediyoruz. Bir alkol bağımlısının, arkadaşı ile karşılıklı içtiği bir biranın, her ikisi üzerinde artık tamamen farklı sonuçlar üretecek olmasıdır anlatmak istediğimiz. Alkol bağımlısı olmayan kişi için bir bira hafif bir keyif iken, alkolik kişi için kendi bağımlılığı ölçüsünde, litrelerle ölçülecek bir alkol alımının başlangıcı anlamına gelmektedir. Vücut geliştirdiği toleransları unutmuyor çünkü bu toleransın maddi bir karşılığı vardır. Bu sebep ile tek bir sigara, tek bir kadeh ara verilen bağımlılığın yeniden su üstüne çıkmasına sebep olmaktadır.

Alkolizm, narkotik bağımlılıklar hatta sigara, kendi bağımlılarının itibarsızlaştırılması ve ötekileştirilmesi ile, yani hep başkasının başına gelen ve zaten o başkasının da bu işe meyilli olduğu önermesi ile birlikte muazzam bir pazarın gözden gizlenmesi mümkün kılınıyor olabilir.

Ama şeker hastalığı olarak bilinen Diabetes Mellitus (şekerli sidik) gerçekte bir hastalık değil bir bağımlılıktır. Tip-2 diyabet vücudun insülin salgılamasında bir eksiklik değil, vücudun insülini algılamasında bir körelmedir.

Vücut gıda alımının hemen sonrasında, insülin salgılar. İnsülin temel olarak sindirim sonrasında ortaya çıkan şekeri hücrelere ve kaslara ileterek, onları besleme işlevini üstlenir. Normal bir vücutta bu şeker (glikoz) enerjiye çevrilerek günlük yaşamın devamını sağlar ve vücut ihtiyaç duymadığı kadarını yağ olarak depolar.

Avcı toplayıcı toplumda insanların, bugünkü gibi üç öğün yemediği çok açıktır. Gerçekte günlerce aç kalma durumu ise bugünden baktığımızda çok mümkün gözüküyor. İnsan vücudunun 4 gün boyunca hiçbir gıda almaması durumunda dahi bir gram yararlı doku kaybına uğramadığı biliniyor. Hatta vücut belirli bir süre açlığın ardından, kendi bünyesindeki hastalıklı, ölü hücreleri yiyerek, kendini yeniliyor, tazeliyor ve onarıyor.

Vücudun beslenme düzeni, hem avcı toplayıcıdan anlayabileceğiniz gibi hem de bugün herhangi bir sokak hayvanında da gözlemleyebileceğiniz üzere, oldukça seyrek yenilen öğünlerden oluşuyor.

Bunun tersi durumda yani sürekli atıştırma hâlinde, vücut her seferinde yeniden insülin salgılıyor ve bir süre sonra insüline karşı duyarsızlaşma kaçınılmaz oluyor. Bunun sakıncası nedir? Vücut insüline karşı duyarsızlaştığında, kandaki şekerin kas ve hücreler tarafından emilimi gerçekleşmiyor. Yani vücut beslenemiyor ve sürekli yaşanan açlık hissine rağmen, tüketilemeyen şeker vücutta yağ olarak depolanıyor. Yani sıradan bir Tip-2 diyabet hastası sürekli yükselen ve hızlıca düşen kan şekeri sebebi ile sürekli aç dolaşırken aynı zamanda sürekli daha fazla yağlanan bir vücuda sahip oluyor. Yağ olarak depolanamayan kısım da idrar ile birlikte vücuttan atılıyor. Bu sebeple bu bağımlılığın bilimsel adı şekerli sidik olarak geçiyor. Bunu kontrol altına almanın yolu ise vücuda her gün ve giderek artan dozajda insülin vermekten geçiyor.

Bu kadar “az ye, sık ye”, “öğün atlama”, “ara öğün sağlıklıdır”, “sağlıklı atıştırmalık”, “hayatın hızına ayak uydur” vb. safsataya göre ne kadar ters gözükse de, insan olarak çok az öğün tüketecek şekilde evrimleşmiş durumdayız. Ve mısır gevreğinden ciklete, cipsten coca-cola’ya, bünyemiz sürekli çöplük atıştırma bombardımanı altında kalıyor. Bu sebeple ne şeker hastalığı ne de obezite bir hastalık değil, kapitalist emperyalizmin insanı çürüterek bağımlı hâle getirmesinin bir örneğidir.

Bağımlılık istikrarlı artan tüketimin yoludur. Çünkü bağımlı kişi artık alacağı fazladan bir şey için değil, hayatını bağımlı olmayan normal bir kişi gibi devam ettirebilmek için, yoksunluk hislerini bastırmak için bağımlı olduğu şeye ihtiyaç duymaktadır.

Sosyal medya bağımlılığını ele alacak olursak, aynı şeker hastalığında abur cuburda olduğu gibi kişi, olağan hayat akışı içinde asla karşılaşamayacağı oranda övgüye ve yergiye maruz kalır. Bu durumda yukarıdaki örnekte verdiğimiz insülin hormonunun yerini bu sefer dopamin, mutluluk hormonu alır. Artık “bir iş yapmış olmanın saadeti”, parıldayan güneş, deniz kokusu, güzel bir kuş sesi, birine yardım etmiş olmak, özlediğin birini görmek vb. artık bir şey ifade etmez, insanı kesmez olur. Daha fazlası için sokakta beslenen köpek, yenilen yemek, gidilen mekân vb. kameraya çekilerek, sosyal medyaya atılır ve like beklenir. Sürekli ve daha çok arzulanan beğenilme beklentisi ise kendine güven kaybı ve değersizlik duygusu, dikkat bozukluğu, anlamlı bir iş üzerinde gerekli süre çalışamama, nesne ve süreçler arasında ilişki kuramama, utanma, öfke, sevgi, acıyı paylaşma vb. gerçek duygulara karşı hissizleşme gibi sonuçlar doğuruyor.

Tekelcilik hâkimiyet ve şiddettir, yüksek düzeyde bağımlılık geliştirir.

Selfie modası nasıl yüz tanıma sistemleri için veri kaynağı olarak yaygınlaştırıldı ve insanlar buna eklemlendi ise, bize teknolojik yenilik olarak sunulan her gelişmeyi bu çerçeveden değerlendirmek doğru olacaktır.

Facebook, Instagram, WhatsApp grubunun artık META ismini aldığını ama bunun yıpranan imajını tazelemek ile bir bağı olmadığını yukarıda belirtmiştik. Burada META kapitalizmin temeli olan meta değil, metafizikte olduğu gibi, “ötesi” anlamında kullanılan metadır. Metaverse meta universe’ün birleşimi olarak, evren ötesi olarak kullanılmaktadır. İşte trilyon dolarlık şirketin isim değişikliği, metaverse’ün META’sına sahip çıkmak ve pazar hâkimiyetinde bir adım öne geçmek için değiştirilmiştir.

Tam olarak şekillenmesi için 10-15 yıla ihtiyacı olan metaverse’ü kısıca özetlemek gerekirse, bugünden başlayarak inşa edilen sanal bir evren ve insanların bu evren içerisinde, sanal karakteri ile yer alıyor olmasıdır. Biyolojik sensörler ve sanal gerçeklik ürünleri ile doğrudan bağlı olunan bu sanal karakter (avatar) sizin hareketlerinizi tekrar ediyorken, siz de metaverse içinde onunla aynı şeyleri görecek ve hissediyor olacaksınız. Böylece kullanıcı bu sanal evren içinde yaşadığı deneyimleri, sanal gerçeklik desteği ile bir ölçüde duyular yoluyla hissediyor olacaktır. Bu da eğer Mars gezegeninde bir arazi aracı ile ralli yapıp, üzerine de bir Mars kurabiyesi yemek isterseniz, parayı bastırıp buna yakın bir şeyleri, üç aşağı, beş yukarı yapabileceğiniz anlamına geliyor. Ya da o kadar para yoksa, şimdi yaptığınız gibi, iş yerinden arkadaşlarla daha gerçekçi bir ortamda PUBG atabilirsiniz.

Diğer yandan bu evrende kullanıcı hem inşatçı hem de tüketici olarak yer alıyor olacaktır. Örneğin bu evrende cep telefonu satan bir kişi olabilirsiniz. “İnsan sanal bir evrende neden cep telefonu kullansın” diye sorabilirsiniz, ancak ben de size neden gerçek hayatta kullandığınızı sorarım. Evet gerçek hayatta son model bir cep telefonu kullanıyor olmanız yetmez, sanal karakterinizin de itibarı için iyi bir cep telefonuna ihtiyacı olacaktır. Üstelik sanal evrende üretilen metalar, gerçek hayattaki gibi yıpranmayacağı için, metaların moral yıpranması, gözden düşmesi, çok hızlı olacaktır diye düşünüyorum.

Peki bu evrene girerken para nasıl ödenecek ve orada kazanılan para nasıl dışarı alınacak? Diğer yandan ben orada bir ceket aldığımda bunun 20 yarda keten bezi değerinde olduğunu nasıl bileceğim? Yani sanal bir ceketin bir değeri nasıl olacak, nasıl ölçülecek?

Kripto paraların geliştirildiği blok zincir teknolojisi, hem sanal metaların üretilmesinde hem de ödemesinde gerekli alt yapıyı sağlayacak gibi gözüküyor. Üretilen metanın tek ve benzersiz olması NFT denilen teknoloji ile sağlanıyor. Kripto madenciliği sırasında nasıl gerçekten de elektrik enerjisi ve bir miktar da insan emeği harcanıyorsa, aynı şey NFT için de geçerlidir. NFT’yi taklit edilmesi ya da kırılması neredeyse imkânsız dijital bir imza gibi düşünebiliriz. Örneğin geçtiğimiz günlerde Twitter’ın kurucusu Jack Dorsey tarafından atılan tarihin ilk tweeti yaklaşık 2.5 milyon dolara satılmıştır. Bu tweet NFT olarak damgalanmış ve benzersiz hâle gelmiştir. Diğer yandan bugünlerde insanlar, Metaverse içinde yer alan Sandbox adı verilen sanal bir adada, “buralar çok değerlenecek” diyerek NFT araziler kapamaya çalışıyorlar. Diğer yandan META grubu dahil pek çok yatırımcı metaverse’te kullanmak üzere kendi kripto parasını çıkarmış durumdadır.

Aklı başında her insan gibi, bunların bizimle ne alakası var diye sorulmalıdır.

2008 krizi sıradan bir finansal kriz olmanın çok ötesindedir. 1980’ler ile başlayan neoliberalizm döneminin son kullanma tarihi 2008’de dolmuş gibidir. Aslında 2008 öncesinde de kapitalist emperyalizmin ne yaptığını bildiğini söylemek abartı olur, ama 2008 sonrasında ne yaptıklarını asla bilmediklerini kesindir. Finansallaşma ve uluslararasılaşma öyle bir noktaya gelmiş, sistem öyle karmaşıklaşmıştır ki çare diye ortaya konulan şeyin sonuçlarını ve nereleri etkileyeceğini tahmin etmek dahi imkânsız hâle gelmiştir. Tek yaptıkları “batırılamayacak kadar büyüklerin” batmaması için onlara her seferinde daha fazla kaynak akıtmak olmuştur.

Sermaye birikiminin geldiği aşamada aşırı üretim ve kâr oranlarının düşme eğilimi ile aynı anda yürüyor. Gerçekte aşırı üretim krizi ile kâr oranlarının düşme eğilimi aynı anda gerçekleştiğinde sistem üzerinde yıkıcı etkileri olur. Ancak her krizi daha büyüğünü çağırırcasına yeniden ötelemeyi tercih ediyorlar.

Sermaye her zaman daha kârlı alanlara akacaktır. Dolayısı ile sermaye yeniden ve yeniden finansal alana kayacak, ama finansallaşma her zaman daha büyük çaplı yeni krizleri olgunlaştıracaktır.

Sermaye finansal alana kayarken peşinden işçi sınıfını da sürüklemektedir. Sürekli ve daha büyük kriz tehdidi ile geleceğe dair belirsizlikler ile, işçi sınıfını hem elindekini koruma kaygısı hem de daha yüksek gelir beklentileri ile, ancak bunlara göre çok daha etkili olan işsizlik ve geleceksizlik tehdidi ile finansal alana çekilmektedir.

İşçi sınıfının finans ile imtihanında durumu özetlemeye çalışınca, çıkan manzara şunları anlatıyor.

Burjuvazi diyor ki bize: “Bu gördüğün yolları, arabaları, uçakları, elinde tuttuğun ne varsa, hepsini sana yaptıracağım, ama hepsinin sahibi ben olacağım. Seni sömürüp, tüketeceğim ama yarın yeniden her şeyi baştan yapabilmen için hızlıca ölmene izin vermeyeceğim. Kendini tekrar edecek kadar gelirin olacak.”

Sonra devam ediyor konuşmaya burjuvazi: “Sen arkadaşlarınla sohbet edip, kendi demlediğin çayı mı içiyorsun? Üzerindeki kazaktan belli ne kadar zavallı olduğun, o kazağı kim ördü? Belli ki sen bir şeyleri tüketmeyi bile beceremeyecek kadar zavallısın. Sen bu tüketim olayından hiç anlamıyorsun. Tüketim yani neyin iyi, neyin kötü olduğu sana bırakılamayacak kadar önemli. Bunu çok iyi biliyorum, çünkü seni 24 saat izliyorum.

“Seni tedavi edeceğiz ve tüketmediğin sürece mutsuz, başarısız ve değersiz hissetmeni sağlayacağız. Sana bağımlılıklar kazandırarak, bambaşka bir insan olmanı sağlayacağız.”

Ve burjuvazi devam edecek: “Artık kendini yeterince yalnız, tükenmiş ve başarısız hissettiğine göre seninle daha açık konuşabiliriz. Senin yaptığın iş ile de, kazandığın parayla da, aldığın o dandik telefon ile de senden hiçbir şey olmaz. Zaten artık iş dünyasının geleneksel kalıpları zorlanıyor, her şeyin merkezine internet ve mobil bir dünya oturuyor. Birinin yanında köle gibi çalışacağına, kendini yenile. YouTube’da fenomen olamıyorsan, TikTok var. Hiçbiri yoksa Bitcoin var. Belki şans güler 1 koyup, 1000 alırsın. Doğru alt coini bulabilirsen neden olmasın? Ya da sana vereceğimiz tüyolar ile yapacağın türev işlemler sayesinde bu sefil hayatını değiştirebilirsin.”

“Elinde son kalanı, kaldıraçlı bir işlemde kaybedecek olursan, yani bir ‘Balina’ tarafından öğütülecek olursan, zaten sonu belli bir tükenme hikâyesini, hızlıca ileri sarmış oluruz” diyeceklerdir. Bizim söyleyecek olduğumuz biraz daha farklı; “Evet Kaldıraç dünyayı değiştirebilir ama bu konuyu sen tamamen yanlış anlamışsın.”

Kripto para borsaları düşünüldüğünde dünyanın, lüks bir casino, kumarhane değil de, büyük bir ganyan ya da iddia bayisine benzediğini söyleyebiliriz. Gerçekten de işçi sınıfının elinde kalan ne varsa, hepsini almanın yoludur bu borsalar. Yanılmıyorsam, kripto piyasalarından toplam oyuncuların yalnızca %8’i kazanç elde edebilmektedir.

Kapitalist-emperyalizm kendi krizlerini savaş çıkartarak ve yeni sömürgeler işgal ederek aşar. İşte bu yeni sömürge, biriken sermayenin akacağı yeni alan, metaverse olacaktır. Bilgi teknolojilerinin kitlesel pazara dahil oluşu ve bu teknolojiye sahip ürünlerin moral yıpranmasının çok hızlı oluşu, nasıl kapitalizme nefes aldırdıysa, bu kez aynı şeyi metaverse’ten bekliyorlar. Hem de altına hücum naraları altında, bir vahşi batı kasabası kurar gibi bekliyorlar.

Metaverse’ün bizden istediği ise içine girip eğlenmemiz, para kazanmamız, para harcamamız olacak. Sonra metaverse’e girdiğin anda artık dünya vatandaşı olacaksın, öyle vizeydi, pasaporttu ihtiyaç yok. Gerçek dünyanın hiçbir can sıkıcı, iç karartıcı tarafı burada yok. İstediğin kadar güzel, istediğin kadar atletik olabilirsin. Tatsız yaş sınırlama prosedürlerinden kurtulabilir ya da ihtiyarlığını sırtından atabilirsin. Tüketiminin önünde duracak hiçbir güç olmayacak. Bu kadar mükemmel bir yer ancak matrix olabilir.

Gerçekten tam bir teslim oluştan söz etmek mümkün. Sanal gerçeklik ve biyolojik bağlanma olmadan, bugünden bu ölçüde bağımlı hâle getirilmiş tüketici, matrix’te eğleniyorsa, gerçek hayatta çalışma arkadaşı iş kazası geçirse ne olur? Gerçek hayatta işsiz ama metaverse’te para kazanıyorsa sorun eder mi? Gözü önünde cinayet işlense, taciz yaşansa neyi umursar? Bütün acılarını dindirmesinin tek yolu matrix’e daha hızlı girmek ve belki hiç çıkmamak olacak. Sürekli sarhoş ve kafası içinde hayaller, sanrılar gören bir insan, size ne ifade ediyorsa, metaverse içindeki tüketicinin gerçek hayattaki karşılığı o olacaktır. Dolayısı ile tüketici insana, gerçek ile yüzleşilen, sahici yaşamlar yerine, fantastik sanal yaşamlar seçeneği verilmektedir.

Kapitalist emperyalistler için metaverse’ün anlamı yeni bir sömürge ancak işçi sınıfı için, tüm bağımlılıkların bu kez biyolojik verileri de içerecek şekilde yeniden örgütlenmiş olduğu bir evren olacaktır. Onların çağrıyı bir masal ülkesine yapıyor olması bir şey değiştirmez, çağrıldığımız yer bir koyu karanlık matrix evrenidir. Peki bu durumda matrix’e girerken kırmızı hapı mı, mavi hapı mı seçeceksiniz?

“Gözlerimizi açmadan, acımızın sağaltıcı beyaz bir top olduğunu hayal ettik. Topun ayağımızın seviyesinde havada süzüldüğünü, sonra dizlerimize, göğsümüze doğru yükseldiğini hayal ettik. Çakralarımızın açıldığını hayal ettik. Kalp çakramızın. Baş çakramızın. Chloe bizi bir mağaraya soktu ve orada bize güç veren hayvanla karşılaştık. Benimki bir penguendi. Mağaranın tabanı buzla kaplıydı ve penguen dedi ki: Kay!” [1]

Şizoidleşen toplum üzerine birkaç söz etmek istediğim bu yazıya başlarken, bu kavrama aşina olmayanları da gözeterek nasıl bir giriş yapmam gerektiğini düşünürken, Dövüş Kulübü’ndeki bu sahne geldi aklıma. Bir isme bile ihtiyaç duymayan ana karakterimizin, iç dünyasını temsil eden mağarasına gidip kendine güç veren o hayvanla tanıştığı ironik ve alaycı sahne. Beyazperdedeki hâliyle, soğuğunu iliklerimize kadar hissettiren bir buzul mağarası ve içinde heyecanlı ve şaşkın bir penguen. Kendisine soğuk ve kalın duvarlar ördüğü iç dünyasında heyecanlı, şaşkın ve bir o kadar ilişkilenme ihtiyacında bir canlı, kanatları olan ve fakat uçamayan bir canlı. Ve ağzından dökülen sözler “Slide! (Kay!)” tıpkı kelimenin sorunların üzerinden kaçıp gitmek, sıvışmak gibi, tıpkı hayatın akışı içerisinde kayıp gitmek gibi [2] ve tenin o soğuğa temasına muhtaç, hızını, aksiyonunu ancak kayarak gösterebilecek bir canlının ağzından dökülürken ve bir öğütmüşcesine.

“Hiç çabalamadan, tünel ve kanalların içinden kayarak geçtik. Sonra kucaklaşma zamanı geldi. Açın gözlerinizi.” Böyle tamamlıyor cümlelerini Chuck Palahniuk. Çabasız ve akışına bırakarak, tıpkı ana rahmine dönme arzusunu anlatır gibi tünellerden ve kanallardan geçerek kucaklaşma anına varış.

Şizoid tanımı, Antik Yunancada bölmek, ayırmak anlamına gelen “skhízō” kökünden türetilmiş bir sözcüktür. Önceleri psikopatoloji literatüründe, bir “kişilik bozukluğu”, kimi yerde asosyal kişilik bozukluğu olarak da geçen şizoid kişilik bozukluğu olarak öne çıkmıştır. Birazdan bahsedeceğim noktalarıyla da görüleceği üzere bu durumu salt “asosyal” olarak tanımlamak yetersiz kalacaktır. Öte yandan, “kişilik bozukluğu” yerine “kişilik örgütlenmesi” kavramını daha doğru bulmakla birlikte, kişilik örgütlenmelerinin psikopatolojik durumlar olarak ele alınması ve keskin ayrımlarla DSM kriterleriyle kategorize edilmesine dair de oldukça kafa karışıklığı yaşamaktayım. Burada DSM ve benzer tanı kılavuzlarında yer aldığı üzere şizoid kişiliğin davranışsal görüntülerini ortaya koymak belki şizoid duruma dair fikir vermek açısından faydalı olabilirdi; ancak tam da dediğim sebeplerden bunu yapmamayı ve onun yerine kolaylaştırıcı olabileceğini düşündüğüm, yakın zamanda vizyona giren “The Power of the Dog” filminden örnek vermeyi tercih ediyorum. Filmi izleyenler, baş karakterin davranış biçimlerinin ve iç dinamiklerinin şizoid durumu anlamak adına faydalı olacağından emin olabilirler.

Bu noktada Ralph Klein’ın şu soruları benim yazımın da açmazı hâline gelecek bu patolojik olan ve “durum” [3] ayrımı için ön açıcı olacaktır:

Bir nitelik olarak şizoid ile kavram olarak şizoid arasında klinik olarak kullanışlı bir ayrım yapılabilir mi? Bahsi geçen şizoid fenomeni ve savunmaları birçok insanda gözlendiğine göre, şizoidi ayrı bir kavram ve patolojik yapı olarak değerlendirmek için yeterli kanıt var mıdır? Karakteristik bir savunma ne zamandan beri kendilik bozukluğu olarak değerlendirilmeye başlanmıştır? (Kendilik Bozuklukları, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, “Evrim”, Ralph Klein).

Tıpkı R. Klein’ın burada yaptığı ayrım gibi, ben de bu yazıda patolojik olanın görüngüleri ve dinamikleri üzerinden anlatacaklarımı, bugünün toplumsal koşulları içinde sıkça nüveleri görülmeye başlanan şizoid durumlarla eşleştirerek ve nedenlerini ortaya koymaya çalışarak ilerleyeceğim.

Şizoid kişilik, en belirgin özellikleriyle fantazi kurma, yalnız olma ve iç dünyasına yönelik olmayı tercih etme; duygu içerikli ve sosyal başta olmak üzere dış dünya ile iletişim kurmaktan kaçınma, bunun yerine resmî ve sınırlı ilişkilenmeyi korunaklı bir alan olarak tercih etme, duyguları ifade etme ve zevk alma konusunda sınırlı bir kapasite sahibi olma şeklinde görülür. Sadece bu kadarıyla bile, şizoid durumun bugün için ne kadar geçerli ve örneklerinin çoğaltılması mümkün bir durum olduğunu görmek mümkün.

Şizoid kavramını ilk kullanan ve şizofreninin de isim babası olan Blueler de şizoid terimini “bireyin dikkatini dış dünyadan içsel yaşamına yönelten doğal bir kişilik bileşeni” olarak ele alır ve şizoid kişiliğin herkeste bulunduğunu ve fakat bu özelliklerin boyutlarının kişilik üzerindeki baskınlığı yarattığını ifade eder ve hatta şizofreni hastalarında bu özelliğin kritik boyutlara ulaştığı fikrini savunur.

Psikanalitik kurama göre, nesne kaybı ve nesnelerin kaybına dair açığa çıkan endişe, kişiliğin gelişiminde ve duygudurumlarında başat bir rol oynar. Bu bağlamda, şizoidin bir başetme mekanizması olarak bölme mekanizmasını kullanması ve iç dünyaya dönmesi, bunu kaybolacak olan nesneleri korumak adına yaptığı şeklinde yorumlanabilir. Öte yandan ötekine duyduğu ihtiyaç baki olduğundan ve yakıcılığını koruduğundan, bu içe dönme ve kendini ötekinden soyutlama hâli de yine kişiliği bütünleyememe ve yapaylık hissiyle sonuçlanır.

Bana göre şizoid durumun temellerini en iyi açıklayan; ancak ne yazık ki burada uzun uzadıya değinemeyeceğim Melanie Klein’ın kuramı, [4] en yalın hâliyle ifade edecek olursam, şizoidin, gerçeğin soğukluğuyla baş etmek için gerçeği böldüğünü ve kendi iç dünyasına, arzu nesnesinin “soğuk” iç temsillerine geri çekildiğini söyler. Ancak gerçek kimlik ile içsel temsilleri çatışma içindedir. Şizoid kişinin fantaziler dünyasına eğilimi de buradan kaynaklanmaktadır. Ve bu gerçeklikten kaçış alanı, arzulanana ulaşamama sorununun yeni kurulan fantazi alanında düşlemsel şekilde deneyimlenmesinden başka bir şey değildir. Ve yine Melanie Klein’ın psikoseksüel gelişimde tanımladığı paranoid-şizoid konumun ardından gelen depresif konumu düşünürsek, şizoid durumun en büyük eşlikçilerinin depresyon ve kaygı oluşu da oldukça anlamlıdır.

Şizoid görüngü üzerine en yoğun çalışmaları yapanlardan Guntrip de şizoid kişide dokuz özellik belirlemiştir: içedönüklük, içe çekilme, narsisizm, kendine yetme, üstünlük duygusu, duygunun kaybı, yalnızlık, depersonalizasyon ve regresyona eğilim. Şizoid kişiler sevgi nesnesinden ayrıldıklarında kendilerini güvensiz ve kaybolmuş hissetmekte, ancak tekrar birleşince kendilerini yutulmuş ve emilmiş gibi hissetmektedir. Bu yüzden bu kişiler güvenlik için ilişki aramakta, özgürlük içinse bir an önce ayrılmaktadırlar (Göker vd., 2007).

Şizoid durum, en basit hâliyle bir arzu bozukluğudur. Guntrip’in tanımıyla “depresyon aşktan yapılmış öfkedir. Şizoid ise aşktan yapılmış açlıktır.” Ancak nesneden kaçan ve fakat hâlâ doyum arayan bir açlık…

Anthony Storr, bütün bunların, bastırılmış bir aşk özlemi için karmaşık bir maske olduğunu söyler. Şizoidin kendini insanlardan ayırmış hâli, düşmanlığa karşı bir savunmadır ve kaynağını, onu “varlığını tehdit ettiği için” sonsuza dek gerçek aşktan korkar kılan bebeklikteki aşk ve güvenin çarpıtılmasından alır (Rollo May, Aşk ve İrade, OkuyanUs Yayınevi, s. 13).

Şizoidin psikanalitik etiyolojisi ve günümüz toplumunun koşulları arasında bağ kuracağım kısma geçmeden önce, Rollo May’in de dikkat çektiği şu durumu Storr’un sözlerinin hemen ardına iliştirmek istiyorum:

Bir yere kadar Storr’un düşüncesine katılıyorum; fakat şizoid durumun, bu geçiş çağında genel bir eğilim olduğunu ve Storr’un sözünü ettiği bebeklikteki “çaresizlik ve önemsenmeme”nin sadece anne babalardan değil de kültürümüzün hemen hemen her yönünden geldiğini ifade ediyorum. Anne babaların kendileri, kültürlerinin çaresiz ve habersiz dışavurumlarıdır. Şizoid insan teknolojik insanın doğal bir ürünüdür. Bir yaşam biçimidir ve giderek yaygınlaşmaktadır; sonunda ise şiddet olarak kendini gösterecektir (Rollo May, Aşk ve İrade, OkuyanUs Yayınevi, s. 14).

Esasen bu yazının da bir öncülü olarak ifade edebileceğim “Aşk, tutku ve samimiyet üzerine başlangıç niteliğinde sorular” [5] başlıklı yazımda da bir kısmına yer verdiğim bu alıntı ve tutku-umut-şizoidleşen toplum arasındaki ilişki bu yazının kilit konusudur. Bugün, kapitalizmin insan ilişkilerine sirayet eden kodlarının, şizoid durumdaki, bireyin içe çekilme, gerçekliği bölüp düşlemlere tutunma, bir başetme yolu olarak kayıtsızlığa tutunma, güvensiz bir toplumun içinde, kendini ötekinden korumak adına gerçek ilişkilenmelerden ve açıklıktan kaçış hâlinin, yine şizoidin en belirgin özelliklerinden olan yalana tutunma, dahası kendi yalanlarına inanma hâliyle uyumlu olmadığını söylemek saçma olur.

“Normalliğin”, soğukkanlılığı korumak olarak tanımlandığı bir dünyada; cinselliğin, iç merkezi korumanın tek yolunun, kendini vermeden cinsel ilişkide bulunmak olmasına yol açacak kadar kolay elde edilebilir olduğu bir dünyada; yani atalarının duygularını körelten savunma mekanizmalarını geliştirecek kadar zamanları olmamış gençlerin daha dolaysız yaşantıladığı, böylesine şizoid bir dünyada, aşk ve iradenin gitgide sorunlu, hatta bazılarına göre ulaşılması imkânsız hâle gelmesi şaşırtıcı değildir (Rollo May, Aşk ve İrade, OkuyanUs Yayınevi, s. 35).

İşin ilginç yanı, Rollo May’in bu tespiti yaptığı günden bugüne, kitle iletişiminde gelinen nokta, “sosyal” medyanın gücü ve kanalları, hatta metaverse hayalleri düşünüldüğünde, bugün için şizoid bir ilişkilenme modelinin tüm yolları açılmış gibidir. Neredeyse anonim bir iletişim, anonim bir cinsellik, yapay bir görüntü-kimlik ve hem uzak hem çok yakın, derin görünen yüzeysel ilişkiler kurmak, şizoid sınırlarda “sosyalleşmek” mümkün hâldedir. Buradan yola çıkarak, şizoidleşen toplum, samimiyetin, açıklığın, tutkunun, buna bağlı olarak iradenin ve umudun yitirilmeye başladığı, esasen tıpkı şizoidin etiyolojisindeki gibi gerçekliğin “bölündüğü”, “çarpıtıldığı” bir toplumdur. Ve şizoidleşen bir toplum aynı derecede depresyon ve kaygıya sürüklenmektedir.

Toplumdan kopuş, ötekinden geri çekiliş ve ötekinin sevgiden yoksun olduğuna dair katı bir ikna oluş hâlini barındıran bu şizoid durum, aslında önceleri belki de endişeyle bir başediş biçimi olarak karşımıza çıkıyordu. Yani kendisini tamamen bu sevme-sevilme, arzulama-arzulanma denkleminden çeken kişi için şizoid konum bir anlamıyla korunaklı ve güvenliydi. Ancak bugün artık bu keskin kopuş da eskisi kadar olanaklı değildir. Kendi içerisinde şizoid bir biçime zemin olan sosyal medya alanları, adeta bir geçiş alanı yaratarak, şizoid dinamiği, kaygılarını ve çelişkilerini de tekrar tekrar açığa çıkaracak şekilde yeniden üretmektedir.

Melanie Klein’ın kuramından hareketle, şizodin bölmeyi kullanmasının ardında arzu nesnesinin iyi ve kötü taraflarının bütünleştirilemesi yatar. [6] Bu aslında bir anlamda diyalektik düşünmenin yoksunluğu hâlidir. İkiliklere karşı yaratılmış bir illüzyondur. Böyle düşünüldüğünde, kapitalist bir toplumda, şizoid bir duruş, bir sisteme entegrasyon biçimi, diyalektik düşüncenin reddiyesidir. Keskin ve yapay sınırlarla şekillendirilmiş karşıtlıkların kabulüdür. Sosyal medyadaki kimlik inşası da bugün bunun bir yapay alanı hâline gelmiştir. Olumlu veya olumsuz duyguları ayrı ayrı kanallara sıkıştıran ve ayrıştıran alanlardır bugün sosyal medya alanları. Neyin nereden ve nasıl ifade edileceği -paylaşılacağı- neredeyse sözlü anlaşmalarla belirlenmiş kadar belirgindir. Şizoidin iç nesnelerine ya da fantazilerine çekilişindeki bir geçiş alanı hâline gelmiştir. Şizoidin sahte bir benlik yaratarak çatışmalarından kurtulmayı denemesi gibi, sosyal medya da bir anlamda bir sahte benlik yaratımıdır. Ve yüzeysel, “resmî” ve kimi zaman anonim ilişkiler kurmayı mümkün kılan bir alandır. Ki bugünkü hâliyle şizoidin tüm fantazilerine de hizmet edebilecek, her türlü platformları vardı.

Guntrip’in “şizoid uzlaşı” olarak tanımladığı bazı yöntemlerin de aracı hâline gelmiştir; kalabalıkta yalnız kalmak ya da sınırlarını koruyabileceği şekilde tek bir kişiyle fazlaca ilişkilenmek. Ötekinin gerçekliğini doğrudan hissettirmediği ve düşlemlere açık bir ilişkilenme zemini. Hatta bu açıdan bakarsak, metaverse fikri, tam tamına bir şizoid uzlaşı biçimidir.

Yine şizoidi, aşktan yapılmış bir açlık hâli olarak düşünürsek, sosyal medya yine bolca seçeneği ve doyum ihtimalini barındıran ve yapay yönleriyle tam bir doyumun önüne ket vuran ve dolayısıyla sürekli açlık hâlini koşullayan bir alandır. Ve sürekli güdüler, sürekli uyarır, sürekli seçenekler sunar ve tam doyumu vadetmez. Tam da bir şizoidin ihtiyaçlarını karşılar niteliktedir. Ve bu biçimin kendisi içine kattığı herkesi, kaygı, doyumsuzluk ve kayıtsızlık çığının altına alarak ezer ve şizoidleştirir. Ve yine çözümü kendisinde aramasını ister, bu böyle bir kısırdöngüdür.

Ve tıpkı güç veren hayvanı pengueniyle birlikte ana rahmine dönme özlemiyle tüneller ve kanallar arasından kayarak geçen anlatıcı karakterimiz gibi, çocuksu biçimlerine regrese olur, sosyal medya uygulamalarında hikâyeler arasında “kayarken” ya da telefon ekranlarını kaydırırken, yapay bir oyun alanında oyun oynamanın “hazzına varır”, zevkten yoksun bir biçimde.

Buna dair Vittorio Lingiardi’nin şizoid kişilik örgütlenmesine sahip hastası Luois -aynı zamanda bilgisayar oyunlarına bağımlıydı- ile terapi sürecinde gelişen aktarım-karşı aktarım ilişkilerinde siberalemin etkilerini incelediği makalesinden bir örnek vermek istiyorum:

Gayet mesafeli bir karakter olan Louis’nin analizi sırasında, onun siberalemi “ruhsal bir inziva” olarak kullandığını anladım. Şizoid durumu anlatan en meşhur eğretileme, Fairbairn’in “dünyayı bir camekânın ardından görme” eğretilemesidir… Bilgisayar aracılığıyla iletişim, kullanıcının yazmış olduğu şeye atfedilen gerçeklik değeriyle “oynamasını” sağlar. Bundan dolayı Winnicott tarafından tanımlanan geçiş ögelerini içerir: nitekim geçiş nesnesi, ben ile ben-olmayan, gerçeklik ile düşlem, yakın ile uzak, yarattıklarımız ile keşfettiklerimiz arasında yer alır. Çevrimiçi yaşantısı özne ile çevre arasında potansiyel bir alan (benle kendim ve benle öteki arasındaki kendilikle deney yapmak için bir alan) görevi görerek, ki çoğu zaman ayrışmayı kolaylaştırır ve besler, ayrılık kaygısı ile nesne tarafından yutulma arasında yatan zorlu hayatta kalma yolunu da aydınlatmaya yardımcı olabilir.

… Louis coşkunluklarıyla nasıl başa çıkacağını bilmiyordu ve interneti insani olmayan donuk bir çevrede inzivaya çekilmek için kullanıyordu; ancak orayı da ısıtmaya çalışmaktan kendisini alamıyordu (Uluslararası Psikanaliz Yıllığı 2009, Yapı Kredi Yayınları, s. 15, “Gerçekdışılıkla Oynama: Aktarım ve Bilgisayar”).

Şizoidin, kendine yetme ve gizliden her şeye hükmetmekle ilgili çabası vardır; bu kontrol çabası bazı nesnelere obsesif bir bağlanmaya yol açabileceği gibi nesnelerle ilişkilerinde nesnelere zarar verme ve bu zarara karşı nesnelerin misilleme yapmasına karşı beslediği kontrolsüzlük korkusu sonucu nesneler ile ilişkiye girmekten kaçınma ile sonuçlanabilir. [7] Sosyal medya üzerinden gelişen iletişimin kendisi, bu kontrol ve kontrolsüzlük hislerini de yatıştırır niteliktedir. Gabbard’ın dediği gibi “internet mahremiyetin olduğu kadar, yakınlığın da yeni tanımlarına yol açmıştır.”

Şizoidin üzerine oturduğu zemin, diyalektiği kavranamamış bir ikilik hâlidir. Her şey karşıtıyla birlikte bir bütün olarak değil, bir kaygı yığını olarak birikmiştir. Guntrip’in şizoid dilemma tanımı da bu ikiliği anlatır:

Şizoid kişi dış gerçeklikteki nesnelerden istemeye, onları aramaya, onlardan almaya veya onlara vermeye korkar. Eğer alırsa, sevgi-nesnesini boşalttığını hisseder; bu nedenle dış dünyasındaki herhangi bir libidinal nesne-ilişkisini riske atmayı göze alamaz. Libidinal ihtiyacı sadece iç dünyasındaki içsel nesnelere yatırım yapar, burada tüketici olduğunu hissettiği ilişkileri dehşet içinde yaşar.

Şizoid, nesnesini arzulanan terk edici olarak yaşar. Veya Fairbairn’in deyimiyle uyarıcı ihtiyaç duyulan nesne olarak yaşar; bu nesnenin peşinden koşmalı fakat ona tamamen sahip olma ihtiyacıyla onu yutmamak veya yok etmemek için geri çekilmelidir (Judith Pearson, “Yalnızlığın Kalesi: Şizoid Kendilik Bozukluğu”, Çev. Evrem Tilki).

Yine Fairbairn’in dediği gibi:

“Şizoid bireylerin en büyük problemi, sevgi tarafından yok edilmeden nasıl sevebileceğidir … şizoid birey için nesnesini nefreti ile yok etmesi nasıl berbat bir şey ise onu sevgisi ile yok etmesi bin kat daha beterdir. Çatışmanın yıkıcı doğası işte bu gerçeğe dayanır … Sevgisinin bu derece yıkıcı olması ve bu nedenle dış dünyaya ve nesneye yönelmede sıkıntı yaşaması, şizoid birey için büyük bir trajedidir. Nihayetinde birey, sevmekten korkar hale gelir ve bu sebeple nesne ile arasında bariyerler kurar.” [8] Ve bu şekliyle düşünüldüğünde bugünüyle internet, bunun için harika bir bariyerdir.

Yani özetle, şizoid karşıdakiyle ilişkilendiği noktada yalnızca karşısındaki tarafından yutulma kaygılarını değil, aynı zamanda kendi açlığının ve sevgisinin yıkıcılığından korkarak, karşıdakine zarar vermekten de korkar. Tıpkı Levent Yüksel’in şarkısında “Öyle sınırsız, öyle deli, öyle çok severim ki korkarsın; kuruyup çöle dönsem de pare pare olsam da yenilmem” deyişindeki gibi bir açmazdır bu.

Bana kalırsa şizoidlerin literatürde “tutkusuz” olarak tanımlanmalarının en büyük sebeplerinden biri de budur. Tüm düşlemlerine, tüm güçlü arzularına rağmen harekete geçmekle ilgili bu kararsız ve kaygılı hâlleri onlara tutkusuz bir görünüm biçer. Zira tutku, eyleme geçirendir. Arzu ve tutku arasındaki harekete geçirici farkı da burada daha iyi görebiliriz. Tutku arzu nesnesiyle -kişiyle sınırlı olmayan bir arzu duyulanla- kurulan harekete geçirici ilişkilenişte açığa çıkar. Bu kapsamda, Rollo May’in de dolaylı olarak tutku ve şizoid durum üzerine yaptığı vurgu ilgi çekicidir:

Kısıtlı çağrışımlarına rağmen “kayıtsızlık” terimini kullanıyorsam, kelime anlamı tanımlamak istediğime en yakın olduğundandır; “hissetme isteği; tutku, duygu ya da heyecan eksikliği, umursamazlık.” Kayıtsızlık ve şizoid dünya birbirilerinin nedeni ve sonucu olarak el ele gider… Kayıtsızlık, aşk ve iradenin geri çekilmesi, onların “önemli olmadığı” demeci, sorumluluğun ertelenmesidir (Rollo May, Aşk ve İrade, OkuyanUs Yayınevi, s. 31, 37).

Yine Guntrip’in tanımındaki tüketme kaygısına dönersek, bugünkü şizoidleşen toplum tablosunun altındaki tüketim kültürünü yadsımak mümkün müdür? Bu kaygının kendisi belli şablonlarla ve meta ilişkilerinin soğukluğuyla yüzümüze çarpmaktadır. Günün sonunda “Her güzel şey biter”, “Her aşk bitermiş, öğretildim” sözleriyle şizoid anlatıya devam edilir. “Ben kendimden korkuyorum” kaçınganlığının altında yatan da bu şizoid dilemmadır.

İşin ironik bir yanı da yine “Kendinden başka kimseye güvenme”, “Senin kendinden başka kimseye ihtiyacın yok” anlatılarının şizoid durum içerisinde haklı hâle gelişidir. Şizoid durumun barındırdığı narsistik öz ve üstünlük hissi bu illüzyonel söylemleri besler. Ki kendi iç nesnelerine sarılan şizoid kişi, kendini yalıtmasının da bir sonucu olarak birçok yeti geliştirir, birçok şeyle tek başına başetmenin getirdiği yüklerin getirileri olarak. İçe çekilme ve rasyonalize etmeye olan eğilim kimi zaman sanatsal ya da teorik alanlarda ciddi bir yetkinlik açığa çıkartır ve bu da üstünlük hislerini besler; böylece “benim kendimden başka kimseye ihtiyacım yok” fikri tekrar pekişir.

Şizoid özelliklerin teorik ya da sanatsal geliştirici yönleri ayrıca ilgi çekicidir. Tıpkı Van Gogh’ta, Freud’da ya da Marx’ta görebileceğimiz şekilde. Ancak şizoid durumu bir kişi üzerinde tanımlamakla toplumun şizoidleşmesinden bahsetmek arasında fark vardır. Burada, bu ayrımı yapmayı önemli buluyorum. Yazı boyunca şizoid özellikler üzerinden anlattığım tarifler bir kişilik örgütlenmesinin yargılanması ya da tamamen işlevsiz olarak gösterilmesi çabası değildir. Amacım, şizoidleşen topluma, toplum içerisindeki ilişkilerin ve kapitalizmin kitle iletişim araçlarının da bu yönde geliştirildiğine dikkat çekmektir.

Kapitalizmin krizleriyle birlikte günden güne geleceksizlik ve belirsizliklerle artan kaygılanımların ve depresif duygudurumların adeta şizoid bir biçimle “telafi edilmeye” çalışıldığı bir günü yaşıyor gibiyiz.

Bize söylenmeyen -neredeyse kimse görmediği için- bunun kökten tekbenci, şizoid bir sistem olduğudur. Bu sistem bizi tekhücreliler gibi ayrılmış, yabancılaşmış, çevremizdeki herhangi biriyle köprüsüz bırakır. Bugünden kıyamete kadar “duygularımızı yansıtıp” cinsel ilişkilere girebilir, ama asla başka bir insanla gerçek ilişki yaşayamadan yalnızca kıyameti yaşayabiliriz. Birçok insanın, hatta toplumun çoğunun duygularını bu yalnızlıkla yaşadığını görmek, durumun korkunçluğunu azaltmaz. Hissetmek, yalnızlıklarını azaltmak yerine daha acı verici kılar, bu yüzden hissetmeyi bırakırlar (Rollo May, Aşk ve İrade, OkuyanUs Yayınevi, s. 110).

Tutku-şizoid durum-umut denklemine dönecek olursak, şizoidleşmenin kendisi tutkunun yitimine, kayıtsızlığa sürükler. Tutkusu olmayan için umutsuzluk aşılması güç bir durumdur. Bölünmüş bir gerçeklik içinde hareketsiz ve sahte biçimlerle varolmaya çalışan tutkusuz kişi için umut seçeneği yok gibidir. Umudun geri kazanılması için tutkuya sarılmak, dolayısıyla gerçekliği bölmeden, eğip bükmeden yüzleşebilmek elzemdir.

Tutkunun geri kazanımı, sanıldığının aksine iradenin geri kazanımıdır. İradesi olan için umutsuzluk bir kaçış olmaktan çıkar. Tüm bunların altında, şizoidin etiyolojik yorumlarında da gördüğümüz biçimiyle diyalektik düşünce yoksunluğu ve gerçeği bölme eğiliminin yattığını görmek, çözüme dair de ufuk açıcıdır. Burada, gerçekle yüzleşebilmek, gerçeği fantaziler dünyamızdan değil, olduğu biçimiyle, diyalektik şekilde kavramak ve bunu kendimize ve ötekine açıkça ifade edebilmek kritik bir yerde durmaktadır. Açıklık bir zorunluluktur ve açıklıkta kararlılık samimiyeti zorlayacak, bize gerçek nesnelerimizi kazandıracaktır.

[1] Dövüş Kulübü, Chuck Palahniuk, Ayrıntı Yayınları, s. 20.
[2] Kitabın orijinal metninde kullanılan Slide sözcüğünün İngilizcede aynı zamanda bu anlamlara geldiğine atıf yaparak…
[3] Yazının devamında bu ayrımı yapmak adına şizoid nitelikleri tanımlamak adına patolojik olandan ayrıştırıcı bir dil olarak “şizoid durum” kavramını kullanacağım.
[4] Melanie Klein’ın kuramı bu yazı dahilinde detaylıca anlatamayacağım kadar kapsamlıdır. İlgilenenler “Haset ve Şükran” makalesini okuyarak detaylı bilgiyi edinebilirler.
[5] Kaldıraç, Aralık 2021, Sayı 245, s. 103.
[6] Burada Melanie Klein’ın kuramındaki, oral dönemde bebeğin, paranoid-şizoid konumda bölmeyi kullanarak “iyi meme-kötü meme” ayrımı yapmasından bahsedilmektedir.
[7] Bu tanım, kapitalist toplumda insanın metayla kurduğu ilişkiler üzerinden düşünüldüğünde de oldukça ilgi çekici çıkarımlara vesile olabilecek niteliktedir.
[8] Kendilik Bozuklukları, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, “Evrim”, Ralph Klein.